Το έχουμε δει πολλές φορές σε ταινίες του Χόλιγουντ: ένας μαφιόζος συλλαμβάνεται για κάποιο αδίκημα, ή προσφεύγει στις αρχές επειδή μεταμελήθηκε, ή επειδή «τα έσπασε» με τη συμμορία του.
Με αντάλλαγμα μια καλή ποινική μεταχείριση, εντάσσεται σε πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων και καταθέτει όσα γνωρίζει για τη δράση της συμμορίας του. Σε άλλες ταινίες το δίκαιο θριαμβεύει και οι κακοί πάνε στη φυλακή, σε άλλες βρίσκουν τον προστατευόμενο μάρτυρα και τον καθαρίζουν πριν τη δίκη.
Όσοι για οποιοδήποτε λόγο καταθέτουν στοιχεία για τη δίωξη συμμοριών του κοινού ποινικού εγκλήματος, ή για τους λεγόμενους εγκληματίες του «λευκού κολλάρου» (οικονομικό έγκλημα/διαφθορά) είναι πολύτιμοι προστάτες του δημοσίου συμφέροντος και πρέπει να προστατεύονται αποτελεσματικά από τις αρχές.
Αν θριαμβεύσει η ομερτά, αν οι προστατευόμενοι μάρτυρες εκλαμβάνονται από την κοινωνία σαν επικίνδυνοι, χειραγωγούμενοι ή εξωνημένοι χαφιέδες, αν το πλέγμα προστασίας που τους παρέχεται είναι διάτρητο, μια κοινωνία προσφέρει την καλύτερη υπηρεσία σε όσους εργάζονται για την καταστροφή της.
Ας θυμηθούμε για λίγο μια από τις μεγαλύτερες υποθέσεις οργανωμένου οικονομικού εγκλήματος, που ήλθε στο φως τα τελευταία χρόνια, ασχέτως αν η τιμωρία των υπευθύνων ήταν μάλλον αδικαιολόγητα επιεικής.
Όλοι είχαμε την υποψία ότι κάτι σάπιο υπήρχε στο κύκλωμα των δημοσίων έργων, αλλά ποτέ οι αρχές δεν είχαν καταφέρει ένα σοβαρό χτύπημα σε όσους νόθευαν τον υγιή ανταγωνισμό για να διασπαθίζουν δημόσιους πόρους.
Μέχρι που, στο πλαίσιο έρευνας της Επιτροπής Ανταγωνισμού, μία από τις κατασκευαστικές εταιρείες, που εμπλεκόταν στο καρτέλ των δημοσίων έργων, αποφάσισε να μιλήσει στην Επιτροπή και να δώσει πολύτιμα στοιχεία, για να εξασφαλίσει επιεική μεταχείριση, όπως προβλέπει ο νόμος.
Για τους μετέχοντες στο καρτέλ, αυτοί που μίλησαν ήταν προδότες, χαφιέδες, «αρουραίοι» (“rats”, στην αμερικανική αργκό του υποκόσμου).
Για όλους τους υπόλοιπους, είναι σωτήρες: όχι μόνο επειδή για πρώτη φορά τιμωρήθηκαν οι εταιρείες που εμπλέκονται σε ένα καρτέλ με εξόχως αντικοινωνική δράση, αλλά και επειδή δημιουργήθηκε ένα σοβαρό προηγούμενο, για να πάψουν να αισθάνονται ασφαλείς όσοι σκεφθούν να επιχειρήσουν ανάλογες παράνομες συμπράξεις στο μέλλον.
Στο σκάνδαλο της Novartis, όπου εφαρμόζεται βεβαίως το ποινικό δίκαιο και όχι το δίκαιο για τον ανταγωνισμό, δοκιμάζεται για πρώτη φορά το καθεστώς προστασίας των whistleblowers, όπως καθιερωθεί διεθνώς να ονομάζονται όσοι συνεργάζονται με τις αρχές για να καταγγείλουν υποθέσεις διαφθοράς.
Ένα καθεστώς που, με μεγάλη απροθυμία και χωρίς πολλά… ταρατατζούμ καθιερώθηκε από την κυβέρνηση Σαμαρά το 2014 επειδή το επέβαλε η τρόικα των δανειστών, ελπίζοντας ότι κάτι θα πρόσφερε στην αντιμετώπιση της διαφθοράς, που έπαιξε μεγάλο ρόλο στην οικονομική κατάρρευση της χώρας.
Ήδη, οι αμερικανικές αρχές, που έχουν μεγάλη εμπειρία στη σοβαρή παροχή προστασίας σε μάρτυρες, «ξεκλείδωσαν» το σκάνδαλο Novartis, χάρη στις καταθέσεις τριών μαρτύρων, που τέθηκαν σε πραγματικά ασφαλές καθεστώς προστασίας. «Ξεκλείδωσαν», βεβαίως, όχι την ενδεχόμενη εμπλοκή πολιτικών προσώπων στο σκάνδαλο, αλλά τις πρακτικές που ακολουθούσε η φαρμακευτική πολυεθνική για να «φουσκώνει» τεχνητά τη ζήτηση και τις τιμές των φαρμάκων της.
Οι ελληνικές αρχές περνούν τώρα το δικό τους τεστ: αφενός θα πρέπει να «φιλτράρουν» σωστά τις καταθέσεις τριών προστατευόμενων μαρτύρων, για να διαπιστώσουν πόσο κοντά στην αλήθεια βρίσκονται, αφετέρου να συνδυάσουν τις μαρτυρίες αυτές με σοβαρές έρευνες για να βρεθούν και άλλα «σκληρά» ενοχοποιητικά στοιχεία (“hard evidence” – στοιχεία για τη διακίνηση χρήματος), ώστε να τιμωρηθούν παραδειγματικά με τη νομοθεσία για το ξέπλυμα χρήματος όσοι πολιτικοί αποδειχθεί ότι είχαν συμμετοχή στο σκάνδαλο.
Το σημαντικότερο, ίσως, είναι ότι οι αρχές θα πρέπει να αποδείξουν ότι οι προστατευόμενοι μάρτυρες είναι πραγματικά ασφαλείς.
Η δοκιμασία αυτή έχει τεράστια σημασία για το μέλλον αυτής της αποδεδειγμένα διεφθαρμένης χώρας (ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας, η διαφθορά βρίσκεται παντού γύρω μας από τις εφορίες και τις πολεοδομίες, ως τα μεγάλα φαγοπότια στη δημόσια υγεία, στα δημόσια έργα, στις προμήθειες των ενόπλων δυνάμεων κ.α.).
Αν η αξιοποίηση των προστατευόμενων μαρτύρων από το δικαστικό/πολιτικό σύστημα καταλήξει σε φιάσκο, χωρίς να αποδειχθούν αδικήματα και χωρίς να τιμωρηθούν ένοχοι, το κύρος ενός νέου θεσμού θα κλονισθεί. Αν, ακόμη χειρότερα, αρχίσουν να απειλούνται, να δέχονται βίαιες επιθέσεις, ή να χάνονται σε περίεργα ατυχήματα προστατευόμενοι μάρτυρες το κύρος του θεσμού θα κλονισθεί ανεπανόρθωτα και η ομερτά θα έχει θριαμβεύσει.