"Δεν μπορώ καν να δω ένα φίδι στην τηλεόραση χωρίς να σφίξει το στομάχι μου". "Κολύμπι? Ξέχνα το… Φοβάμαι πολύ τους καρχαρίες!". "Δεν μπορώ να βλέπω μια αράχνη, με φρικάρει". Ο φόβος, η αηδία και άλλες φοβικές αντιδράσεις δεν είναι ασυνήθιστες όταν πρόκειται για τις αλληλεπιδράσεις μας με τον φυσικό κόσμο – ποιος δεν γνωρίζει κάποιον που φοβάται τα έντομα, τις αράχνες ή τα φίδια; Πράγματι, ο φόβος για τις αράχνες (αραχνοφοβία) ή για τα φίδια (οφιδιοφοβία) πιστεύεται ότι είναι από τις πιο κοινές "βιοφοβίες".
"Βιοφοβία": Oρίζεται από την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία ως «ο φόβος για ορισμένα είδη ή/και η γενική αποστροφή προς τη φύση, που δημιουργεί μια παρόρμηση να συνδεθεί κανείς με την τεχνολογία και άλλα ανθρώπινα αντικείμενα, ενδιαφέροντα και κατασκευές, παρά με ζώα, τοπία και άλλα στοιχεία του φυσικού κόσμου".
Υπάρχουν εξελικτικοί λόγοι για αυτήν τη συμπεριφορά: στο παρελθόν των προγόνων μας, η φύση αποτελούσε πιθανή πηγή κινδύνου και οι φοβικές αντιδράσεις προς ορισμένα στοιχεία του ζωντανού κόσμου μπορεί να βοήθησαν τους πρώτους ανθρώπους να αποφύγουν μολυσματικές ασθένειες ή επιβλαβείς συναντήσεις με επικίνδυνους οργανισμούς.
Τι γίνεται όμως στις μέρες μας; Υπολογίζεται ότι περισσότερο από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές μακριά από την άγρια ζωή και έτσι θα μπορούσαμε να περιμένουμε μείωση της επικράτησης τέτοιων φόβων. Ωστόσο, οι άνθρωποι συνεχίζουν να εμφανίζουν ισχυρές φοβικές αντιδράσεις απέναντι σε οργανισμούς που δεν ζουν στην άμεση γειτνίασή μας, ακόμη κι αν δεν αποτελούν απτές απειλές. Αυτό είναι ανησυχητικό γιατί μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολικό άγχος και αποφυγή αλληλεπιδράσεων με τη φύση, εμποδίζοντας τα επηρεαζόμενα άτομα να βιώσουν τα πολλά φυσικά και ψυχικά οφέλη που μπορεί να προσφέρει η φύση.
Οι αιτίες του σύγχρονου φόβου για τη φύση
Ερευνητές που ενδιαφέρονται για αυτό το φαινόμενο άρχισαν να διερευνούν τους λόγους πίσω από τη διαρκή επικράτηση των φυσιοφοβιών στις σύγχρονες κοινωνίες. Μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί για αυτό το φαινόμενο, δείχνει τη ζωή σε αστικές περιοχές ως βασικό μοχλό φόβου για τη φύση στις σύγχρονες κοινωνίες.
Οι ίδιες συνθήκες που μας προστατεύουν από δυνητικά επικίνδυνες φυσικές συναντήσεις συνεπάγονται επίσης μειωμένες ευκαιρίες αλληλεπίδρασης με τη φύση. Η απουσία τακτικών εμπειριών στη φύση και οι πληροφορίες που παρέχουν τα συμφραζόμενα, μπορεί να αναγκάσουν τους ανθρώπους να αξιολογήσουν λανθασμένα τους πιθανούς κινδύνους που συνδέονται με τη φύση και να οδηγήσουν σε αβάσιμους φόβους ή αηδία. Οι σύγχρονες κοινωνίες μπορεί να υποφέρουν από έναν φαύλο κύκλο βιοφοβίας, όπου η αποσύνδεση της φύσης οδηγεί σε φυσιοφοβίες και το αντίστροφο.
Σε αυτό το πλαίσιο, ορισμένοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι οι βιοφοβίες μπορεί να είναι ολοένα και πιο διαδεδομένες στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά ο βαθμός στον οποίο αυτό είναι αλήθεια παραμένει δύσκολο να εκτιμηθεί. Τα δεδομένα σχετικά με τον επιπολασμό των φυσιοφοβιών είναι σπάνια και συνήθως συλλέγονται σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές μέσω στοχευμένων ερευνών, θέτοντας μια πρόκληση για την αξιολόγηση του πώς έχει αλλάξει με την πάροδο του χρόνου.
Σε μια πρόσφατη μελέτη, προσεγγίσαμε αυτό το ερώτημα από μια διαφορετική οπτική γωνία, χρησιμοποιώντας τη δύναμη του Διαδικτύου. Σκεφτήκαμε ότι τα άτομα που πάσχουν από φοβίες που σχετίζονται με τη φύση, μπορεί να αναζητήσουν πληροφορίες στο διαδίκτυο σχετικά με την κατάστασή τους και πώς να την αντιμετωπίσουν. Χρησιμοποιώντας παγκόσμια δεδομένα από αναζητήσεις στο Διαδίκτυο, αξιολογήσαμε τον σχετικό όγκο των αναζητήσεων στο Διαδίκτυο για 25 κοινές βιοφοβίες μεταξύ 2004 και 2022.
Πόσο διαδεδομένες είναι οι βιοφοβίες στις μέρες μας;
Η μελέτη μας προτείνει ότι οι πιο κοινές βιοφοβίες περιλαμβάνουν τον φόβο για τις αράχνες, τα μικρόβια και τα βακτήρια και τα παράσιτα. Αυτά τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν άλλες αναφορές, ότι ο φόβος για τις αράχνες είναι μια από τις πιο κοινές φοβίες που σχετίζονται με τη φύση.
Βρήκαμε επίσης μια σταθερή αύξηση του όγκου διαδικτυακών αναζητήσεων για βιοφοβίες μεταξύ 2004 και 2022, αν και με έντονες διαφορές στις τάσεις για συγκεκριμένες φοβίες. Το ενδιαφέρον για μερικές από τις πιο κοινές βιοφοβίες, όπως ο φόβος για τα φίδια (οφιδιοφοβία) ή τα μικρόβια, αυξάνεται επίσης, γεγονός που υποδηλώνει ότι γίνονται όλο και πιο διαδεδομένες.
Για παράδειγμα, τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι οι αναζητήσεις για φόβο για μικρόβια κορυφώθηκαν γύρω από την έναρξη της πανδημίας Covid-19, παρέχοντας πρόσθετα στοιχεία για τις ψυχολογικές καταπονήσεις που προκαλούνται από την πανδημία.
Αντίθετα, μόνο λίγες βιοφοβίες έδειξαν αρνητικές ή σταθερές τάσεις. Αυτές οι τάσεις υπολογίστηκαν με βάση το ποσοστό των αναζητήσεων για βιοφοβίες σε σχέση με τον συνολικό αριθμό αναζητήσεων κατά τη διάρκεια των ετών και επομένως δεν μπορούν να εξηγηθούν απλώς με την αυξανόμενη χρήση του Διαδικτύου.
Επιπλέον, βρήκαμε στοιχεία ότι σε επίπεδο χώρας, το ενδιαφέρον για μεγαλύτερο αριθμό σχετιζόμενων με τη φύση φοβιών συσχετίζεται με το ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε αστικοποιημένα περιβάλλοντα, την τάση του πληθυσμού (είτε αυξάνεται είτε είναι σταθερός) και τον αριθμό των δηλητηριωδών ειδών που υπάρχουν στη χώρα. Συγκεκριμένα, το ενδιαφέρον για περισσότερες φοβίες που σχετίζονται με τη φύση είναι συγκεντρωμένο σε χώρες με μεγάλους, σταθερούς και μακροχρόνια αστικούς πληθυσμούς όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Γερμανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Είναι πιθανό ότι μια αποσύνδεση από τη φύση είχε περισσότερο χρόνο για να αποκρυσταλλωθεί σε αυτές τις χώρες, όπου μερικοί άνθρωποι έχουν βιώσει μόνο την αστική ζωή κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Αντίθετα, πολλές χώρες με μικρότερο αλλά ταχέως αυξανόμενο αστικό πληθυσμό, όπως πολλές χώρες στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή, εξέφρασαν λιγότερο διαδικτυακό ενδιαφέρον για φοβίες που σχετίζονται με τη φύση.
Άλλες πιθανές εξηγήσεις για τα αποτελέσματά μας περιλαμβάνουν πτυχές που σχετίζονται με διαφορές στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο μεταξύ χωρών ή τα κίνητρα πίσω από τις αναζητήσεις στο Διαδίκτυο για βιοφοβίες. Για παράδειγμα, οι πληθυσμοί στις αστικές περιοχές τείνουν επίσης να έχουν καλύτερη πρόσβαση στο Διαδίκτυο και αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τη χαμηλότερη επικράτηση των αναζητήσεων για βιοφοβίες στις αγροτικές περιοχές. Θα μπορούσε επίσης ο φόβος για τη φύση μπορεί να θεωρηθεί χρήσιμος στις περισσότερες αγροτικές περιοχές και επομένως όχι κάτι που οι άνθρωποι θα αναζητούσαν τρόπους να το αντιμετωπίσουν. Γνωρίζουμε επίσης ότι μηχανές αναζήτησης εκτός της Google κυριαρχούν σε χώρες όπως η Κίνα και η Ρωσία, κάτι που θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει τα αποτελέσματά μας.
Ωστόσο, τα ευρήματά μας υποστηρίζουν την ιδέα ότι η αποσύνδεση από τη φύση αυξάνεται σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες λόγω της αστικής ζωής και έχει αυξανόμενο κόστος για την ανθρώπινη ευημερία, προάγοντας αβάσιμους φόβους για άλλες μορφές ζωής. Καθώς οι ανθρώπινες κοινωνίες γίνονται πιο αστικοποιημένες, κινδυνεύουμε να χάσουμε τη σύνδεσή μας με τον φυσικό κόσμο και να αναπτύξουμε περισσότερες αρνητικές αντιλήψεις και αλληλεπιδράσεις με τη φύση.
Είναι καιρός να επανεκτιμήσουμε τη σχέση μας με τη φύση και να αναπτύξουμε τρόπους να γεφυρώσουμε το χάσμα, αντί να το διευρύνουμε. Το μέλλον της ευημερίας μας μπορεί κάλλιστα να εξαρτάται από αυτό.
