Την τελευταία δεκαετία, λόγω και των μεσοπρόθεσμων επιπτώσεων της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, το ζήτημα του τραπεζικού αποκλεισμού απασχολεί ολοένα και περισσότερο τη δημόσια συζήτηση. Καθώς η πρόσβαση σε χρηματοοικονομικές υπηρεσίες συνιστά βασικό στοιχείο "ομαλής" κοινωνικοοικονομικής ένταξης, ο περιορισμός της έκτασης του φαινομένου θεωρείται κρίσιμος για την εμπέδωση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Με τον όρο "τραπεζικός αποκλεισμός" νοείται η αντιμετώπιση δυσκολιών στην πρόσβαση και χρήση χρηματοπιστωτικών προϊόντων και υπηρεσιών που είναι απαραίτητα για τη συμμετοχή στη σύγχρονη οικονομική, εργασιακή και κοινωνική ζωή. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε το 1993 (Leyshon and Thrit, 1993) και αναφερόταν στην περιορισμένη δυνατότητα πρόσβασης σε τραπεζικές υπηρεσίες ως αποτέλεσμα της μείωσης των υποκαταστημάτων των τραπεζών
Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχει μια σειρά θεσμικών εργαλείων για τη διαμόρφωση ενός πλαισίου προστασίας των πολιτών, ενώ τόσο σε διεθνές όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο πληθαίνουν αφενός οι φορείς και τα δίκτυα και αφετέρου οι πρωτοβουλίες κρατών-μελών για τη χάραξη και προώθηση μέτρων πολιτικής με στόχο τον περιορισμό του φαινομένου. Αντίθετα, πολύ περιορισμένες είναι οι σχετικές παρεμβάσεις στον ευρωπαϊκό Νότο, παρότι, λόγω των εκτεταμένων αναδιαρθρώσεων στα τραπεζικά συστήματα των χωρών αυτών, το πρόβλημα εμφανίζεται εδώ με ιδιαίτερη οξύτητα.
Στην Ελλάδα της κρίσης η τραπεζική παρουσία καταγράφει φθίνουσα πορεία: Από το 2008 έως το 2016 τα αυτόματα μηχανήματα ανάληψης μετρητών των τραπεζών (ΑΤΜ) μειώθηκαν κατά 28%, ενώ τα τραπεζικά καταστήματα κατά 44%, στερώντας από μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, σε αγροτικές ιδίως περιοχές, τη δυνατότητα φυσικής πρόσβασης σε τραπεζικές υπηρεσίες και προϊόντα.
Για τον λόγο αυτό, κρίνεται σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ η χάραξη μιας δημόσιας πολιτικής για την τραπεζική ένταξη, βάσει των επιτυχημένων παραδειγμάτων άλλων χωρών και με τη συμμετοχή του συνόλου των αρμόδιων θεσμικών φορέων και εθνικών αρχών, επαγγελματικών και καταναλωτικών ενώσεων και των τραπεζών.
Σήμερα το ζήτημα είναι περισσότερο επίκαιρο παρά ποτέ: Ο ΟΗΕ εντάσσει τον περιορισμό του τραπεζικού αποκλεισμού στους 17 Στόχους για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη που επιδιώκεται να έχουν υλοποιηθεί ως το 2030, επισημαίνοντας την ανάγκη "να ενθαρρυνθεί και να διευρυνθεί η πρόσβαση σε τραπεζικές, ασφαλιστικές και χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες για όλους". Ενδεικτική των διαστάσεων του προβλήματος είναι τόσο η διαμόρφωση πλήθους δεικτών για την αποτύπωσή του όσο και η επεξεργασία μιας σειράς θεσμικών εργαλείων για την άμβλυνσή του.
Στη συνέχεια επιχειρείται να αναλυθεί το υφιστάμενο ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο σχετικά με την πρόσβαση των πολιτών σε τραπεζικές υπηρεσίες σε συνάρτηση με τις λεγόμενες Υπηρεσίες Γενικού Οικονομικού Συμφέροντος (ΥΓΟΣ). Ακολούθως, παρουσιάζονται φορείς και δίκτυα που έχουν αναπτυχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και ενέργειες που έχουν αναληφθεί σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες για τον περιορισμό του τραπεζικού αποκλεισμού. Στην τρίτη ενότητα γίνεται εκτενής αναφορά στην τραπεζική παρουσία στην Ελλάδα, ενώ στην τέταρτη αναλύονται οι κοινωνικές προεκτάσεις του φαινομένου. Στην πέμπτη ενότητα, τέλος, επιχειρείται να σκιαγραφηθούν οι κατευθυντήριες γραμμές για τη χάραξη μιας δημόσιας πολιτικής τραπεζικής ένταξης, βάσει του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου και με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων μερών.
* Το Κείμενο Εργασίας της Ρέας-Πανωραίας Σούηδα (Διοίκηση Επιχειρήσεων, Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συνεταιριστικών Τραπεζών) που δημοσιεύεται στο ΕΝΑ (http://www.enainstitute.org/)στη διπλανή στήλη Συνημμένα Αρχεία.