Την πλήρη αποτυχία της κυβέρνησης (όπως και των προηγούμενων κυβερνήσεων), αλλά και της Επιτροπής Ανταγωνισμού στην πάταξη των καρτέλ και τη βελτίωση της λειτουργίας του ανταγωνισμού στην αγορά επιβεβαιώνει εμμέσως ανάλυση της Τράπεζας της Ελλάδος, που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στην Ελλάδα μια προσωρινή μείωση των συντελεστών ΦΠΑ δεν θα είχε αποτέλεσμα στη συγκράτηση της ακρίβειας, επειδή θα την... έτρωγαν τα καρτέλ και τα ολιγοπώλια.
Όπως παρατηρεί η ΤτΕ, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες υιοθετήθηκε το μέτρο μείωσης του συντελεστή ΦΠΑ στα βασικά είδη διατροφής και στις τιμές της ενέργειας ως απάντηση στην άνοδο του πληθωρισμού. Ωστόσο, στην Ελλάδα ένα τέτοιο μέτρο κρίνεται αναποτελεσματικό καθώς, σύμφωνα με σχετική ανάλυση, η μείωση των συντελεστών ΦΠΑ εκτιμάται ότι δεν θα έχει στατιστικά σημαντική συμβολή στην αποκλιμάκωση του πληθωρισμού, δεδομένων των συνθηκών ανταγωνισμού στην ελληνική αγορά.
Μηδενικός ΦΠΑ τροφίμων στην Ισπανία
Το μέτρο της προσωρινής μείωσης του ΦΠΑ σε βασικά αγαθά εφάρμοσε πρώτη στη διάρκεια της κρίσης πληθωρισμού η κυβέρνηση της Ισπανίας και τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητικά:
- Η ισπανική κυβέρνηση εφάρμοσε προσωρινές μειώσεις ΦΠΑ σε βασικά είδη διατροφής, ηλεκτρικό ρεύμα και φυσικό αέριο. Για παράδειγμα, από τον Ιανουάριο του 2023, ο ΦΠΑ σε βασικά προϊόντα διατροφής όπως το ψωμί, το αλεύρι, το γάλα, το τυρί, τα αυγά, τα φρούτα, τα λαχανικά, τα όσπρια, οι κόνδυλοι και τα δημητριακά μειώθηκε προσωρινά στο 0% από 4% και ο ΦΠΑ στα ζυμαρικά και το μαγειρικό λάδι μειώθηκε από 10% σε 5%.
- Τα μέτρα αυτά αποσκοπούσαν στην άμεση μείωση των τιμών καταναλωτή. Σύμφωνα με μελέτη του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι μειώσεις αυτές οδήγησαν σε σημαντική πτώση των τιμών των επηρεαζόμενων προϊόντων, γεγονός που υποδηλώνει υψηλή μετακύλιση στις τιμές καταναλωτή.
Πολλές χώρες προχώρησαν σε μειώσεις
Όπως αναφέρει η ΤτΕ, η πρόταση για προσωρινή και στοχευμένη μείωση του συντελεστή ΦΠΑ σε ορισμένες κατηγορίες αγαθών (όπως βασικά είδη διατροφής και ενέργεια) ήρθε πρόσφατα στο προσκήνιο ως απάντηση στη ραγδαία άνοδο του πληθωρισμού, ύστερα από την αύξηση των τιμών της ενέργειας και των εμπορευμάτων, καθώς και από τα προβλήματα στις εφοδιαστικές αλυσίδες λόγω κυρίως του ρωσοουκρανικού πολέμου.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ισπανία ήταν η πρώτη χώρα που υιοθέτησε προσωρινή μείωση του ΦΠΑ στα βασικά είδη διατροφής και στην ενέργεια. Παρόμοιες πολιτικές, τόσο για τα βασικά αγαθά όσο και για την ενέργεια, υιοθετήθηκαν στη συνέχεια και από άλλες οικονομίες της ευρωζώνης, όπως η Γερμανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ιταλία και η Πορτογαλία.
Στην Ελλάδα, παρότι οι συντελεστές ΦΠΑ είναι από τους υψηλότερους στην Ευρώπη, η κυβέρνηση δεν προχώρησε σε μειώσεις. Όπως αναφέρει η ΤτΕ, μετά το πέρας της πανδημίας, οι αρχές προέβησαν σε στοχευμένες παρεμβάσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις αυξημένες τιμές της ενέργειας, διατηρώντας όμως τους συντελεστές ΦΠΑ ως επί το πλείστον αμετάβλητους στα σημαντικά αυξημένα επίπεδα που είχαν θεσπιστεί κατά την περίοδο της οικονομικής προσαρμογής για να επιτευχθεί η απαιτούμενη δημοσιονομική εξισορρόπηση.
Πότε περνούν οι μειώσεις ΦΠΑ στις τιμές
Εξηγώντας το θέμα από θεωρητική άποψη, η ΤτΕ σημειώνει, μεταξύ άλλων, ότι οι εκτιμήσεις για τη μετακύλιση (pass-through) των μειώσεων του συντελεστή ΦΠΑ στις τιμές λιανικής ποικίλλουν και εξαρτώνται από τη δομή των αγορών (π.χ. με βάση το μέγεθος των επιχειρήσεων), το επίπεδο ανταγωνισμού, τη στρατηγική κοστολόγησης των επιχειρήσεων, τη διείσδυση του ηλεκτρονικού εμπορίου και των ηλεκτρονικών αγορών στο καλάθι των νοικοκυριών, καθώς και το βαθμό διαφοροποίησης των προϊόντων.
Ceteris paribus (σ.σ. με αμετάβλητα τα λοιπά στοιχεία), η βραχυχρόνια επίδραση στον πληθωρισμό από μια προσωρινή μείωση του συντελεστή ΦΠΑ είναι η μείωση του επιπέδου των τιμών. Δευτερογενώς όμως, αυτή η αρχική μείωση εν μέρει ακυρώνεται, καθώς η εφαρμογή του μέτρου ενισχύει την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών.
Σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού, η γενικευμένη μείωση του συντελεστή ΦΠΑ, εφόσον αφορά και το κόστος των εισροών παραγωγής, αναμένεται να μειώσει το κόστος παραγωγής, βελτιώνοντας τις παραγωγικές δυνατότητες των οικονομικών κλάδων, με αποτέλεσμα αύξηση της παραγωγής και μείωση των τιμών.
Αντίθετα, τονίζει η ΤτΕ, υπό συνθήκες ατελούς ανταγωνισμού (ολιγοπωλιακής ή μονοπωλιακής διάρθρωσης των αγορών), η πτώση του κόστους παραγωγής μαζί με τις μειώσεις των τιμών καταναλωτή (λόγω μείωσης του ΦΠΑ) ενδέχεται να εσωτερικευθούν στην κερδοφορία των επιχειρήσεων και να συνοδευθούν από μειώσεις του επιπέδου παραγωγής. Σε μια τέτοια περίπτωση, περιορίζεται η μετακύλιση της μείωσης του συντελεστή ΦΠΑ στις τιμές λιανικής, ο πληθωρισμός διατηρείται και εν τέλει μειώνεται η αποτελεσματικότητα του μέτρου πολιτικής.
Με απλά λόγια, όταν δεν λειτουργεί ο ανταγωνισμός, η μείωση του ΦΠΑ, αντί να καταλήγει στους καταναλωτές με μείωση τιμών, καταλήγει στις επιχειρήσεις ως αυξημένη κερδοφορία.
Οι επιχειρήσεις θα «έτρωγαν» τη μείωση
Αυτό ακριβώς διαπιστώνει η ΤτΕ ότι θα γινόταν αν μειωνόταν ο ΦΠΑ στην Ελλάδα. Εξετάζοντας ένα μοντέλο για την πιθανή εξέλιξη των τιμών από μια μείωση του συντελεστή ΦΠΑ κατά μία μονάδα, από το 24% στο 23%, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η προσωρινή μείωση του ΦΠΑ βραχυχρόνια θα περιόρισε τον πληθωρισμό, αλλά η επίπτωση θα ήταν μη στατιστικά σημαντική. Δεν θα πρέπει να αναμένεται η μετακύλιση της μείωσης του συντελεστή ΦΠΑ στις τιμές λιανικής, υπογραμμίζει η ΤτΕ.
Όπως φαίνεται στο γράφημα, η μείωση ΦΠΑ για 8 τρίμηνα (δύο χρόνια) κατά μία μονάδα θα μείωνε αρχικά λιγότερο από 1% τον πληθωρισμό (μπλε γραμμή) και στη συνέχεια αυτός θα ανέβαινε και πάλι.
Αιχμές για τη λειτουργία του ανταγωνισμού
Η μείωση του συντελεστή ΦΠΑ δεν αναμένεται να έχει σημαντική συμβολή στην καταπολέμηση του πληθωρισμού στην ελληνική οικονομία, συμπεραίνει η κεντρική τράπεζα και αφήνει αιχμές για τη λειτουργία του ανταγωνισμού:
- Τα ευρήματα αυτά είναι ενδεικτικά της σημασίας της διάρθρωσης και της λειτουργίας των αγορών αγαθών και υπηρεσιών για την αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου μέτρου. Υπό συνθήκες ατελούς ανταγωνισμού (π.χ. μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές συνθήκες), οι παραγωγοί αναπτύσσουν στρατηγικές τιμολόγησης που οδηγούν σε ατελή μετακύλιση των όποιων φορολογικών ελαφρύνσεων και λοιπών μειώσεων του κόστους.
- Η λήψη μέτρων ελέγχου και ενίσχυσης του ανταγωνισμού σε επίπεδο αγορών καθώς και η επέκταση του ηλεκτρονικού εμπορίου αναμένεται να λειτουργήσουν επιβοηθητικά στην πληρέστερη μετακύλιση μειώσεων του συντελεστή ΦΠΑ στον τελικό καταναλωτή για ευρύτερες κατηγορίες αγαθών και υπηρεσιών, οδηγώντας σε υποχώρηση του πληθωρισμού. Επισημαίνεται τέλος ότι η απόφαση για τυχόν μείωση του συντελεστή ΦΠΑ θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τις δημοσιονομικές επιπτώσεις που μπορεί να υπάρξουν, δεδομένων και των δεσμεύσεων που απορρέουν από το νέο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης.