Ο κ. Θεόδωρος Σκυλακάκης, αντιπρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Πρόφαρμ και γενικός γραμματέας του Πανελλήνιου Συλλόγου Φαρμακαποθηκών μιλά στο sofokleousin.gr για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φαρμακαποθήκες στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, αλλά και για τα βήματα που πρέπει να γίνουν ώστε, όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά και να ακολουθήσουν επί ίσοις όροις τις εξελίξεις στον τομέα της Υγείας και του Φαρμάκου.
Κύριε Σκυλακάκη θα ξεκινήσω με μία πολύ συνήθη ερώτηση, του τι είναι η φαρμακαποθήκη και ποιος ο ρόλος της στην κοινωνία, καθώς δεν είναι λίγοι αυτοί που διερωτούνται για ποιο λόγο να υπάρχουν μεσάζοντες;
Είναι ουσιαστικά ένα θεσμοθετημένο όργανο της κάθε πολιτείας σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης - ΕΕ και σχεδόν σε όλες τις χώρες του ΟΗΕ. Ο ρόλος της είναι διττός. Καταρχάς είναι το σημείο στο οποίο βρίσκονται τα εμπορεύματα, κάτι που δεν θα μπορούσε να κάνει η εταιρεία από μόνη της, δηλαδή να κάνει διανομή σε όλη τη χώρα την ίδια μέρα. Άρα σε άπειρες καθημερινά περιπτώσεις, επειγόντων περιστατικών, η φαρμακαποθήκη είναι σε θέση με μία μικρή καθυστέρηση 2 ωρών να προμηθεύσει ανά πάσα στιγμή το κάθε φαρμακείο της χώρας.
Ένας άλλος ουσιαστικός ρόλος της φαρμακαποθήκης πέρα από το γνωστό «παρκάρισμα» των φαρμάκων, είναι η σωστή διαχείριση αυτών και η ορθολογιστική διαχείριση αποθεμάτων σε κάθε σημείο. Εάν η χώρα εξυπηρετούντο από ένα σημείο, όπως έχουμε ακούσει να λέγεται στο παρελθόν, για τη δημιουργία μιας πανελλαδικής φαρμακαποθήκης, ένας πρόχειρος υπολογισμός λέει ότι θα έπρεπε αυτός που θα έκανε το εγχείρημα να «παρκάρει» εκεί περίπου 3 δισ. ευρώ σε στοκ φαρμάκων, ώστε να μπορεί να καλύψει πανελλαδικά τις ανάγκες. Όπως καταλαβαίνεις αυτό, δεν γίνεται να εφαρμοστεί από κανένα σύστημα υγείας σε όλη την Ευρώπη, ειδικά σε μια εποχή που ταλανίζει όλους η οικονομική στενότητα.
Επίσης, άλλο ένα θέμα το οποίο μάλιστα είναι και ελληνικό φαινόμενο, είναι ότι οι φαρμακαποθήκες στην πραγματικότητα είναι οι βασικοί πιστωτές της δημόσιας υγείας. Δηλαδή, οι φαρμακαποθήκες είναι πιστωμένες από τις φαρμακευτικές εταιρείες περίπου 230 εκατ. που σημαίνει ότι έχουν δώσει μεταχρονολογημένες επιταγές περίπου 230 εκατομμύρια και πιστώσει τα φαρμακεία με περίπου 700 εκατ.. Η διαφορά αυτών των δύο είναι 470 εκατ. αν διαιρέσεις το 470 με τη μηνιαία δαπάνη θα δεις ότι οι φαρμακαποθήκες πιστώνουν με 3 μήνες τα φαρμακεία, άρα τον ΕΟΠΥΥ με δικά τους κεφάλαια, και σ’ αυτή τη λογική στηρίζεται το δημόσιο σύστημα υγείας. Ουσιαστικά λοιπόν, οι φαρμακαποθήκες είτε είναι ιδιωτικές είτε συνεταιριστικές, κρατάνε πιστωτικά τη δημόσια ασφάλιση.
Το πόσο χρήσιμο και θεσμοθετημένο είναι το επάγγελμα τεκμαίρεται από όλες τις χώρες της ΕΕ καθώς υπάρχει ειδική πρόβλεψη για συγκεκριμένα περιθώρια κέρδους για τους χονδρεμπόρους. Ο νομοθέτης, παντού στην ΕΕ έχει θεωρήσει αναγκαίο το έργο του χονδρεμπόρου όπως ακριβώς και του φαρμακοποιού και έχει προβλέψει στην τιμολόγηση ένα ειδικό περιθώριο κέρδους που κυμαίνεται από 4% το χαμηλότερο στην Ελλάδα μέχρι 11% ανάλογα με τη χώρα της ΕΕ.
Που βρισκόμαστε όμως σήμερα;
Βρισκόμαστε σε μια αγορά κατακερματισμένη και είναι παράδοξο όταν στην Ευρώπη και σε χώρες όπως τη Γερμανία, την Αγγλία, τη Γαλλία υπάρχουν βάσεις συγκεντρώσεις, δηλαδή θα βρούμε 5 – 8 χονδρεμπόρους, αλλά σε χώρες ως η Ελλάδα, η Σερβία, η Κροατία, η Βουλγαρία θα βρούμε πολυδιάσπαση της αγοράς. Η Ελλάδα για παράδειγμα έχει 140 χονδρεμπόρους. Προσωπική μου άποψη είναι ότι στο μέλλον αυτό θα αλλάξει, θα επιβιώσουν μεγάλα και εύρωστα σχήματα αποθηκών. Εν πολλοίς το ίδιο θα συμβεί και στα φαρμακεία. Για παράδειγμα η Ελλάδα, έχει τη χαμηλότερη αναλογία κατοίκων στην ΕΕ, αν θυμάμαι κατά 1.015 κατοίκους/φαρμακείο όταν ο μέσος όρος της ΕΕ έχει 2.500 κατοίκους/φαρμακείο και όταν σε χώρες όμοιες με την Ελλάδα στο ασφαλιστικό σύστημα, όπως Γαλλία και Ιταλία έχουν 3.500 κατοίκους/φαρμακείο. Άρα προσωπική μου πάντα άποψη είναι ότι η αγορά μας δεν χωρά 11.000 φαρμακεία, ούτε 150 χονδρεμπόρους. Και να στο εξηγήσω αριθμητικά, τα είχαμε αυτά τα νούμερα όταν η συνολική μας δαπάνη δημόσια και ιδιωτική ήταν στα 9 δισ. ευρώ. Σήμερα που είναι στα 4 πως είναι δυνατόν να υπάρχουν τα ίδια νούμερα σε προμηθευτές. Δε βγαίνει η πίτα να στο πω απλά. Πιθανότατα λοιπόν, και στο χονδρεμπόριο και στο λιανεμπόριο θα οδηγηθούμε σε πιο μεγάλα σχήματα και πιο εύρωστα οικονομικά. Βέβαια αυτό μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στο λιανεμπόριο λόγο της γεωγραφικής ιδιομορφίας της χώρας μας. Ωστόσο, η πολιτεία θα μπορούσε να το λύσει αν έδινε ισχυρά οικονομικά κίνητρα στους φαρμακοποιούς να ανοίξουν σε παραμεθόριες περιοχές. Για να λέμε την αλήθεια αυτή η συγκέντρωση των αγορών είναι μια παγκόσμια τάση και δεν νομίζω ότι η ελληνική αγορά θα ξεφύγει από αυτήν.
Ουσιαστικά κύριε Σκυλακάκη δεν τα λες και ευχάριστα τα νέα ως προς την επιχειρηματικότητα του κλάδου, εκτός αν οι ίδιοι οι επιχειρηματίες το διαχειριστούν σωστά και προβούν σε συνενώσεις ώστε να γίνουν πιο «δυνατοί»;
Σωστά, έχεις απόλυτο δίκιο, σε μια πρώτη ανάγνωση αυτό είναι και έτσι θα μικρύνει ο αριθμός των σημείων. Από την άλλη μεριά αν το σκεφτείς πιο ανοικτά, όπως είχε πει πιο παλιά και ο CEO της Coca Cola είναι προτιμότερο να έχεις το 0,1 τοις χιλίοις της Coca Cola από το 100% μιας καφετέριας. Γιατί αν έχεις για παράδειγμα 3 φαρμακαποθήκες, που η κάθε μία κάνει 30 εκατ. τζίρο, και 200.000 κέρδη αν αυτές συγχωνευθούν σε μία Μονάδα 90 εκατ. τότε θα αυξήσουν τους τζίρους τους και τα κέρδη τους δεν θα φτάσουν στις 600.000 αλλά στις 800.000 ή ακόμα και 900.000 ευρώ. Αυτό θα είναι προς όφελος και των 3 συνεργατών.
Υπάρχουν σκέψεις ή συζητήσεις από μέρους των φαρμακαποθηκών για τέτοιου είδους συνενώσεις;
Δεν το γνωρίζω, ωστόσο σε μία πρόσφατη Γενική Συνέλευση που είχαμε ανέφερα ότι τα επόμενα 2 χρόνια θα είναι χρόνια εξαγορών και συγχωνεύσεων γιατί η αγορά δεν θα περιμένει. Κατά συνέπεια αν δεν έχουν ξεκινήσει τέτοιες συζητήσεις θα ξεκινήσουν λίγο βίαια γιατί τα νούμερα είναι αμείλικτα και η δαπάνη όπως φαίνεται στον κοντινό ορίζοντα δεν πρόκειται να αυξηθεί άρα, η αγοραστική δύναμη του κοινού μειώνεται και δεν μπορείς να ελπίζεις σε έξτρα δαπάνες, άρα όταν μειώνεται ο κύκλος εργασιών ψάχνεις να βρεις συνέργειες.
Και ενώ, θα περίμενε κανείς η πολιτεία να δώσει ώθηση στην επιχειρηματικότητα και με κίνητρα για παράδειγμα για συγχωνεύσεις, το νομοσχέδιο που κατέβασε είναι τσίρκο. Βγάλανε μια Υπουργική Απόφαση που απέρριψε το ΣτΕ και προσπαθούν να προωθηθεί με Προεδρικό Διάταγμα. Το νομοθέτημα είναι στην ουσία αστείο, παραβιάζει βασικές μορφές του ανταγωνισμού, δημιουργεί φαρμακοποιούς και φαρμακέμπορους δύο ταχυτήτων κ.λπ. Δεν καταλαβαίνω πραγματικά τι και ποιον εξυπηρετεί, ίσως η πολιτεία να γνωρίζει.
Και ερχόμαστε σε ένα σοβαρό θέμα. Δεν θα έπρεπε οι φαρμακαποθήκες μετά την τελευταία προστριβή τους με φαρμακευτική εταιρεία να κατανοήσουν ότι είναι πιο καλά γι' αυτές να προβούν σε συνενώσεις για να ενδυναμωθούν. Δεν ήταν ένα καμπανάκι κινδύνου για το τι μέλλει γενέσθαι;
Η αλήθεια είναι ότι έχουν προϋπάρξει και άλλα καμπανάκια κινδύνου, και κατά την άποψη μου η MSD έκανε μια μονομερή ενέργεια, δηλαδή να σταματήσει να προμηθεύει κάποιες φαρμακαποθήκες που επέλεξε η ίδια, είναι κραυγαλέα παράνομη που σου δημιουργεί την πεποίθηση ότι αν την αντικρούσεις στο δικαστήριο ότι δεν κινδυνεύεις στο μέλλον. Αν δηλαδή κερδίσεις αυτή τη μάχη σου δημιουργεί μια ψευδαίσθηση. Ωστόσο, για μένα τα ουσιαστικά καμπανάκια είναι οι μεγάλες επισφάλειες που έχει εγγράψει ο κλάδος το 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 όπου διαγράφηκαν από τους ισολογισμούς των φαρμακαποθηκών πάνω από 150 εκατ. ευρώ. Διαγραφή σημαίνει ότι δεν μπορώ να τα πάρω. Η λέξη επισφάλεια δεν υπήρχε μέχρι το 2008 στο λεξιλόγιο του κλάδου μας. Επισφάλεια θεωρούσαμε αν ο πελάτης καθυστερούσε 5 μέρες να σε πληρώσει, όχι το να χάσεις τα λεφτά σου. Δεύτερο σοβαρό θέμα είναι η σμίκρυνση της «πίτας» και η παντελώς βλακώδης επιμονή όλων των τελευταίων κυβερνήσεων να κρατάνε τα Φάρμακα Υψηλού Κόστους (ΦΥΚ) στο κρατικό «κανάλι» περιορίζει κι άλλο αυτή την «πίτα». Πρακτικά η δαπάνη είναι 2 δισ. ευρώ, συν 700 εκατ. η υπέρβαση φτάνουμε το 2 δισ. 700 εκατ. με το 1 δισ. 300 εκατ. περίπου από αυτά να είναι τα Φάρμακα Υψηλού Κόστους (ΦΥΚ), άρα η δαπάνη που μένει να μοιραστεί είναι πολύ μικρή, είναι με το ζόρι 1,5 δισ. ευρώ.
Τώρα σε ότι αφορά την ενέργεια της MSD, είναι εξόφθαλμα παράνομη καθώς προσκρούει στη νομολογία του διεθνούς δικαστηρίου, η οποία λέει ξεκάθαρα ότι η φαρμακοβιομηχανία υποχρεούται σε υφιστάμενους τουλάχιστον πελάτες να ικανοποιεί τις συνήθεις παραγγελίες. Είναι πολύ σαφής η απόφαση και δεν επιδέχεται καμίας παρερμηνείας. Αφορά την απόφαση LELOS VS GLAXO που το λέει με σαφήνεια, ότι για πελάτες που έχουν ιστορικό συνεργασίας όπως αυτές οι 30 φαρμακαποθήκες, η οποιαδήποτε εταιρεία υποχρεούται να ικανοποιεί τη συνήθη παραγγελία τους. Μπορεί να μειώσει την ποσότητα, όχι όμως να την μηδενίσει. Επίσης, η απόφαση αυτή παραβιάζει κι άλλα πράγματα. Μην ξεχνάμε ότι η φαρμακαποθήκη με την υποχρέωση που έχει ως δημόσια υπηρεσία και πρέπει να παραδώσει στο φαρμακείο επειγόντως ένα σκεύασμα, όταν η εταιρεία δεν δίνει αυτό το φάρμακο υποχρεώνει επί της ουσίας τη φαρμακαποθήκη να παρανομήσει ως προς την υποχρέωση της. Θεωρώ ότι η απόφαση πάρθηκε στο «πόδι» και θα ήθελα να διερευνηθεί περαιτέρω το θέμα για το τι προβλέπει η κεντρική εταιρεία του εξωτερικού επί τους θέματος, και αν υπάρχει έγκριση, επειδή εκπροσωπώ την Ελλάδα στο εξωτερικό γνωρίζω ότι κάτι παρόμοιο δεν έχει συμβεί σε άλλη χώρα. Δεν μπορεί να αποφασίζει η εταιρεία ποιος θα έχει πρόσβαση σε φάρμακα που είναι σημαντικά για την ανθρώπινη ζωή.
Το δεύτερο μεγάλο θέμα που «έσκασε» είναι η χρήση γης, όπου σύμφωνα με νομοσχέδιο οι φαρμακαποθήκες έπρεπε να μετακινηθούν εκτός πόλης. Αυτό θα δημιουργήσει προβλήματα στη λειτουργία των φαρμακαποθηκών;
Βεβαίως, και αυτό θα δημιουργούσε θέμα νομιμότητας, καθώς με βάση τη διεθνή νομοθεσία πρέπει η φαρμακαποθήκη να είναι σε θέση, σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, όπως ένας σεισμός ή μία επιδημία να παραδώσει σε δύο ώρες τα απαραίτητα φάρμακα στα φαρμακεία. Αν βγάλεις την φαρμακαποθήκη εκτός περιφέρειας αυτό δυσκολεύει τη δουλειά της. Να σημειωθεί ωστόσο, ότι το θέμα χρήσης γης ταλαιπωρούσε τον κλάδο 30 χρόνια τώρα και είναι εξαιρετικά σημαντικό το γεγονός ότι βρίσκει τελικά λύση. Είναι εντελώς παράλογο να επιτρέπεις σε υπεραγορές τροφίμων να είναι μέσα στον αστικό ιστό, όπου εκεί παρκάρουν όλη μέρα αυτοκίνητα, μεταφέρονται χιλιάδες προϊόντα καθημερινά, τις επισκέπτονται δεκάδες άνθρωποι και δεν να μην θεωρεί το κράτος αναγκαίο μέσα στον αστικό ιστό τη φαρμακαποθήκη η οποία δεν έχει την αντίστοιχη κίνηση, αν δεν ξέρεις δηλαδή που είναι δεν θα την πάρεις καν χαμπάρι, δεν ενοχλεί τους κατοίκους, δεν ρυπαίνει το περιβάλλον και συγχρόνως προσφέρει στη δημόσια υγεία. Σύμφωνα με την κοινοτική οδηγία είναι χονδρεμπορικό κατάστημα, δεν είναι αποθήκη με την έννοια της αποθήκης που έχει κανείς στο μυαλό του όταν πρόκειται για άλλου είδους προϊόντα. Ωστόσο, όπως φαίνεται όμως αυτό λύνεται και υπάρχει δέσμευση του υπουργού και γραπτώς ότι τουλάχιστον 1.500 θα έχουν την άδεια χρήσης φαρμακαποθήκης εντός του αστικού ιστού. Είναι ένα πρώτο βήμα και ελπίζουμε στην πλήρη επίλυση του θέματος γιατί δεν είναι επαρκές το 1.500 μέτρα. Όταν προσβλέπουμε στην ανάγκη συγκέντρωσης της αγοράς από πολλές μικρές επιχειρήσεις σε λιγότερες πιο μεγάλες τότε τα 1.500 μέτρα δεν επαρκούν. Κατ’ εμέ θα έπρεπε να υπάρχει πρόβλεψη γιατί μην ξεχνάμε ότι υπάρχουν ήδη πολύ μεγάλες φαρμακαποθήκες που είναι ήδη εντός αστικού ιστού και έχουν επενδύσει πολλά χρήματα. Ωστόσο, το ξαναλέω είναι ένα πολύ μεγάλο βήμα και θετικό και ελπίζω ότι θα κάνουμε άμεσα και το επόμενο, ας μην είμαστε και πλεονέκτες.
Πως βλέπετε το μέλλον στον κλάδο. Τι βήματα πρέπει να γίνουν κατά τη γνώμη σας που θα βοηθήσουν ουσιαστικά τον κλάδο;
Είναι 4 βήματα κατά τη γνώμη μου. Ωστόσο θα ξεκινήσω με κάτι που είχε πει ο προηγούμενος CEO της Novartis, ότι όσο υπάρχει φάρμακο θα υπάρχει κάποιος που θα το παράγει, κάποιος που θα το μεταφέρει και κάποιος που θα το πουλάει. Που σημαίνει ότι η φαρμακοβιομηχανία, οι φαρμακαποθήκες και τα φαρμακεία είναι άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους και απαραίτητα σε όλη αυτή την αλυσίδα. Στο μέλλον όμως, κατά τη γνώμη μου, χρειάζεται συγκέντρωση δυνάμεων, ώστε να πετυχαίνεις καλύτερα αποτελέσματα στη δουλειά σου, οπότε αυτό θεωρώ ότι είναι το 1ο βήμα. Το 2ο βήμα είναι να δημιουργηθεί συνείδηση στα φαρμακεία πώλησης προϊόντων private label. Άλλωστε εμείς ως Προφάρμ το κάνουμε ήδη από πέρυσι με δερμοκαλλυντικά και αν αυτό πάει καλά θα το εξελίξουμε και σε άλλα προϊόντα.
Αυτό δεν σας καθιστά ανταγωνιστές με τους προμηθευτές σας;
Ναι είναι αλήθεια ότι κάποιοι θα μας δουν ανταγωνιστικά, ωστόσο αυτό θα μπορεί να είναι θετικό από μία άποψη, γιατί θα μπορούσαμε να πάμε στη λογική του trade off, αμοιβαίου οφέλους. Θα μπορούσαν να μας δώσουν καλύτερο περιθώριο κέδρους για εμάς και τα φαρμακεία και αυτό θα είναι θετικό κατ’ επέκταση και για τον καταναλωτή. Έτσι λειτουργεί πραγματικά ελεύθερη αγορά και είναι καιρός να μάθουμε να λειτουργούμε και εμείς ως χώρα μέσα σε αυτή.
Και επιστρέφω στα βήματα που πρέπει να γίνουν ώστε, στο μέλλον να έχουμε βιώσιμες και αποδοτικές φαρμακαποθήκες.
Το 3ο βήμα είναι η επαναδιαπραγμάτευση των φαρμάκων Υψηλού Κόστους. Είναι εντελώς λανθασμένη η λογική εξυπηρέτησης των ασθενών σε όλη τη χώρα από 50 σημεία όταν έχουμε τη δυνατότητα των 11.000 σημείων. Είναι πιο εξειδικευμένο σημείο ένα φαρμακείο να απαντήσει σε κάθε απορία του ασθενούς. Στο μέλλον θα έχουμε πρόβλημα αφού το R&D των εταιρειών στρέφεται στους βιολογικούς παράγοντες και συνεπώς στα Υψηλού Κόστους σκευάσματα τα οποία θα είναι το 90% της διακίνησης. Πάγια θέση μας ήταν να έχουμε τη διακίνηση τους. Ως κλάδος προτείναμε τη μείωση του κέρδους μας σε αυτά τα προϊόντα το 2011 και αυτό δεν έχει συμβεί σε κανένα άλλο κλάδο, από 7,8% σε 2% επειδή θεωρούμε ότι είναι βασική ανάγκη της αλυσίδας μας. Δεν μπορεί κεντρικές κρατικές δομές να κάνουν μία δουλειά που αποδεδειγμένα οι ιδιώτες όχι μόνο την κάνουν καλύτερα αλλά και φθηνότερα. Ο ΕΟΠΥΥ έχει ένα σημαντικό κόστος συντήρησης φαρμακείων, υπαλλήλων κ.λπ. τη στιγμή που θα μπορούσε να μετατάξει στον ΕΟΦ αυτό το προσωπικό, όπου υπάρχει μεγάλη ανάγκη καθώς όπως είναι γνωστό είναι υποστελεχωμένος.
Πως μπορείτε να το διεκδικήσετε αυτό;
Αυτή τη στιγμή έχουμε παραγγείλει μια μελέτη σε γνωστό φορέα υψηλού κύρους για να καταδείξουμε στην ελληνική πολιτεία, πρώτα από όλα το οικονομικό αποτύπωμα, καθώς θα είναι ωφελημένο το κράτος αν επιστρέψουν τα ΦΥΚ στο κανάλι φαρμακαποθήκη – φαρμακείο. Δεύτερο, το κοινωνικό αποτύπωμα καθώς δεν θα ταλαιπωρούνται σοβαρά ασθενείς να πηγαινοέρχονται 2 και 3 φορές στο φαρμακείο του ΕΟΠΥΥ. Να μην αναφέρω την πιστοποίηση ISO που διαθέτουν οι περισσότερες φαρμακαποθήκες κάτι που δε νομίζω ότι συμβαίνει με τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ ή αν είναι σίγουρα δεν είναι όλα. Αντί να αντιγράψουμε αυτό που κάνουν πετυχημένα σε άλλες χώρες προσπαθούμε να κάνουμε δικά μας συστήματα που δεν ξέρουμε αν δουλεύουν. Για παράδειγμα η Γερμανία αναπτύσσει πιστοποιημένα ογκολογικά φαρμακεία, ενώ, στη Σουηδία υπάρχει πιστοποίησης διακίνησης ψυχρής αλυσίδας την οποία δεν είναι εύκολο να την πάρεις. Εδώ κάνουν διακίνηση κούριερ τα οποία δεν γνωρίζουμε καν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες αποστέλλουν τα σκευάσματα αυτά.
Τι θα προτείνατε για το λοιπόν για το μέλλον των φαρμακαποθηκών;
Μιλώντας ως επιχειρηματίας και όχι ως μέλος του Συλλόγου, τεράστια σημασία έχει να καταλάβουν προχωρούν επιχειρηματικά μόνο όσοι επενδύουν. Στο παρελθόν ο κλάδος είχε τεράστια κέρδη καλώς ή κακώς. Όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει και πρέπει να ακολουθήσουμε τις εξελίξεις. Και για να γίνει αυτό είναι απαραίτητες οι επενδύσεις από την πλευρά των φαρμακαποθηκών, τόσο όσο να είναι μεν ασφαλείς αλλά και πηγαίνουν να μπροστά. Αυτό που στο παρελθόν ακούγαμε ως στρατηγική ανάπτυξης, πλέον, είναι απαραίτητο εργαλείο για εμάς.
Οπότε επιστρέφουμε κύριε Σκυλακάκη σε αυτό που είπαμε και στην αρχή, ότι το μέλλον είναι μέσα από τις συνεργασίες, είναι απαραίτητο να αγκαλιάσει ο κλάδος δε τις νέες τεχνολογίες και να επενδύσει στις εγκαταστάσεις του ο κάθε επιχειρηματίας;
Βεβαίως, οι υποδομές είναι πολύ σοβαρό θέμα για τη δουλειά μας ειδικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα που έχει ακραίες καιρικές συνθήκες το καλοκαίρι. Δεν μπορείς να παραδώσεις με 40 - 45 βαθμούς θερμοκρασία χωρίς το σωστό φορτηγό – ψυγείο. Πρέπει να κατανοήσουμε ως κλάδος ότι το έργο μας είναι σοβαρό, πέρα από το επιχειρηματικό κομμάτι η δουλειά μας είναι ευθύνη επιστημονική απέναντι στην κοινότητα, στον ασθενή, στο παιδί που χρειάζεται το φάρμακο κλπ. όσοι το κατανοήσουν αυτό θα επιβιώσουν. Η αγορά είναι η πιο προφανής εφαρμογή της θεωρίας του Δαρβίνου «Όσοι εξελίσσονται επιβιώνουν!».