Όταν γίνεται σωστά, το σκοτεινό χιούμορ μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε άβολες αλήθειες και να αμφισβητήσουμε τις ασφυκτικές κοινωνικές συμβάσεις. Χάρη στις υπηρεσίες ροής και το stand-up, το σκοτεινό χιούμορ –μαύρο χιούμορ ή μαύρη κωμωδία- είναι σήμερα πιο δημοφιλές από ποτέ. Υπάρχει όμως άφθονο και στην κλασική λογοτεχνία, όπου και άνθισε αρχικά. Από τον Σενέκα μέχρι τον Μπουκόφσκι, οι συγγραφείς που θα δούμε πιο κάτω έσπρωξαν στα όριά της τη δύναμη του σκοτεινού χιούμορ.
Το After Life είναι μια κωμική σειρά στο Netflix που δημιουργήθηκε από τον Βρετανό κωμικό Ricky Gervais (Ρίκι Ζερβέ), για έναν μεσήλικα που σκέφτεται να αυτοκτονήσει αφού η γυναίκα του πεθάνει από καρκίνο. Αν και η υπόθεση δεν ακούγεται τόσο αστεία, το After Life είναι σίγουρα μια κωμωδία — μια μαύρη κωμωδία για την ακρίβεια.
Χαλαρά μιλώντας, η μαύρη κωμωδία είναι κωμωδία που κοροϊδεύει θέματα, που σε οποιοδήποτε άλλο πλαίσιο δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν χιουμοριστικά, όπως ο θάνατος, η ασθένεια ή οι διακρίσεις. Αλλά το σκοτεινό χιούμορ είναι πιο εύκολο να εντοπιστεί, παρά να οριστεί. Ο χαρακτήρας του Ζερβέ, ένας τοπικός δημοσιογράφος ειδήσεων, που λέει σε κάποιον από τον οποίο παίρνει συνέντευξη ότι η ικανότητά του να παίζει φλάουτο με τη μύτη του τον έχει κάνει να σκεφτεί δύο φορές να αυτοκτονήσει, είναι ένα παράδειγμα σκοτεινού χιούμορ, όπως είναι τα ακόλουθα ανέκδοτα που είπε ο Ζερβέ έξω από το After Life:
- «Θυμήσου, αν δεν αμαρτάνεις, τότε ο Ιησούς πέθανε για το τίποτα».
- «Το να είσαι υγιής σημαίνει βασικά να πεθαίνεις όσο πιο αργά γίνεται».
- «Οι Δευτέρες είναι μια χαρά. Είναι η ζωή σου που είναι χάλια».
Μερικές φορές, το σκοτεινό χιούμορ μας κάνει να γελάμε γιατί είναι ειλικρινές. Κάποτε ταμπού, σήμερα το σκοτεινό χιούμορ είναι παντού, από την τηλεόραση (Barry, The Boys, The Inbetweeners) μέχρι ταινίες ("Το Μενού", "Το Τρίγωνο της Θλίψης", "Τα Πνεύματα του Ινισέριν") μέχρι το stand-up (π.χ εκπομπή του John Mulaney κοροϊδεύει την πτώση του και στη συνέχεια την ανάρρωσή του από τον εθισμό στα ναρκωτικά).
Αλλά πριν το σκοτεινό χιούμορ γίνει δημοφιλές στον κινηματογράφο, την τηλεόραση και το stand-up comedy, ήταν το υλικό της λογοτεχνίας. Υπάρχει ένας εκπληκτικός αριθμός βιβλίων τόσο "διεστραμμένων", που κάνουν τις πιο ζοφερές σκηνές από το After Life να μοιάζουν τόσο φωτεινές και χαρωπές, όσο ένα επεισόδιο του "Σουσάμι Άνοιξε".
"Θυέστης" του Σενέκα
Σε αυτό το fabula crepidata - το ρωμαϊκό ισοδύναμο μιας ελληνικής τραγωδίας - ο Θυέστης ανακαλείται από την εξορία για να δειπνήσει με τον αδελφό του Ατρέα, ο οποίος για πολιτικούς λόγους όχι μόνο σκοτώνει τους γιους του πρώτου, αλλά και τον ξεγελάει για να φάει τα λείψανά τους. Καθώς ο Θυέστης εισέρχεται σε αυτό που ήδη γνωρίζει το κοινό, ο Ατρέας φροντίζει για μια ξεχωριστή σειρά λογοπαίγνιων, υπονοούμενων και διπλών στόχων. Διαβεβαιώνει τον αδελφό του «κανένα μέρος» των παιδιών του δεν θα μείνει μακριά του και ότι θα «γεμίσει» με την παρουσία τους. Υπόσχεται επίσης στον Θυέστη ότι σύντομα θα ξαναδεί τα «πρόσωπά» τους, μόνο για να του παρουσιάσει τα κομμένα κεφάλια τους. Όσον αφορά τον Ατρέα, αυτή η πράξη οικογενειακού κανιβαλισμού είναι μια κατάλληλη τιμωρία για την «όρεξη» του Θυέστη για εξουσία.
Αυτό που σοκάρει τους σύγχρονους αναγνώστες ως εξαιρετικά φρικτό, μπορεί κάλλιστα να έκανε πιο ελαφριά εντύπωση στους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, που ζούσαν σε έναν κόσμο που ήταν πολύ πιο συνηθισμένος (και ανεκτικός) στα βάσανα και την αδικία. Ένας στωικός φιλόσοφος που κήρυξε την αποδοχή και την ισότιμη αντιμετώπιση των πολλών προκλήσεων που αναπόφευκτα σου φέρνει η ζωή, ο Σενέκας -που αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει από τον τρελό μαθητή του, τον Νέρωνα- πιθανώς κατάλαβε ότι το γέλιο μπροστά στις αντιξοότητες μπορεί να είναι πιο χρήσιμο παρά η διαμαρτυρία για αυτές.
"Λολίτα" του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ
Η ρωσική λογοτεχνία είναι εκπληκτικά χιουμοριστική, τόσο πολύ που η ανάγνωση του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι φωναχτά με μια ομάδα φίλων είναι πολύ πιο διασκεδαστική από ό,τι φαντάζεστε. Ο Τολστόι, αν και πιο σκληρός, δεν ήταν επίσης κακός. Σε μια πρώιμη σκηνή από το "Πόλεμος και Ειρήνη", δύο μεθυσμένοι χαρακτήρες δένουν έναν αστυνομικό στην πλάτη μιας αρκούδας, πριν ρίξουν την αρκούδα σε ένα ποτάμι.
Αλλά η ρωσική λογοτεχνία είναι επίσης θανατηφόρα σοβαρή, ασχολείται με θέματα ζωής, θανάτου και φύσης του Θεού. Ως εκ τούτου, είναι γόνιμο έδαφος για μαύρη κωμωδία. Το διήγημα του Νικολάι Γκογκόλ, "Ημερολόγιο ενός Τρελού", εξιστορεί την ξεκαρδιστική κάθοδο ενός δημοσίου υπαλλήλου στην παράνοια. Το τέλος του έργου του Άντον Τσέχοφ "Ο Γλάρος", στο οποίο ο κύριος χαρακτήρας αυτοπυροβολείται εκτός σκηνής, σε πολλές περιπτώσεις έχει βγάλει και γέλιο, εκτός από σοκ. Και η λίστα είναι μακριά.
Ωστόσο, κανένα κομμάτι της ρωσικής λογοτεχνίας δεν γίνεται τόσο σκοτεινό όσο η Λολίτα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, η οποία παρουσιάζει το εξαιρετικά σκοτεινό λογοπαίγνιο του παιδόφιλου Χάμπερτ Χάμπερτ, ο οποίος αναφέρεται στην Ντολόρες, τη 12χρονη που καλλωπίζει, ως «γηράσκουσα ερωμένη του». Προσπαθώντας να την περάσει για δική του κόρη, την περιγράφει σε έναν διαφορετικό χαρακτήρα ως προϊόν «μιας τρελής ερωτικής σχέσης». Και σαν να μην ήταν όλα αυτά αρκετά τρομερά, ο Ναμπόκοφ περιλαμβάνει σκηνές όπου ο Χάμπερτ δηλώνει ότι η Ντολόρες «λαχταρούσε φρέσκα φρούτα» και την παρακολουθεί να τρώει μια μπανάνα.
Οτιδήποτε του Τσαρλς Μπουκόφσκι
Γεννημένος στο Άντερναχ της Γερμανίας το 1920 από Αμερικανό πατέρα και Γερμανίδα μητέρα, ο Τσαρλς Μπουκόφσκι μετακόμισε στο φτωχό κάτω μέρος του Λος Άντζελες όταν ήταν τριών ετών και μεγάλωσε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης. Ο πατέρας του τον ξυλοκοπούσε τακτικά και σαδιστικά για τις πιο μικρές "παραβάσεις", όπως το ότι έχασε μια λωρίδα γρασιδιού ενώ κούρευε το μπροστινό γρασίδι. Αφότου πέτυχε αξιοπρεπή επιτυχία γράφοντας για το μεθύσι, εγκατέλειψε προσωρινά το γράψιμο για να γίνει μεθύστακας πλήρους απασχόλησης, να ταξιδεύει στη χώρα και να κερδίζει δωρεάν μπύρες αφήνοντας μπάρμαν να τον χτυπούν μπροστά στα πλήθη.
Ο Μπουκόφσκι μετέφρασε τις απαίσιες αλλά πολύχρωμες εμπειρίες της ζωής του σε συναρπαστική μυθοπλασία και ποίηση, με τίτλους όπως "Η αγάπη είναι ένας σκύλος από την κόλαση". Το σκοτεινό του χιούμορ λάμπει ακόμα και στις συνεντεύξεις. «Λαμβάνω πολλά γράμματα στο ταχυδρομείο για τα γραπτά μου», παρατήρησε το 1981, «και μου λένε: «Μπουκόφσκι, είσαι τόσο κουρασμένος και επιζείς ακόμα. Αποφάσισα να μην αυτοκτονήσω.»… Έτσι, κατά κάποιον τρόπο σώζω ανθρώπους… Όχι ότι θέλω να τους σώσω: δεν έχω καμία επιθυμία να σώσω κανέναν…»
Απέρριψε επί της αρχής την έννοια της ποίησης ως τέχνη που πρέπει να θεωρείται εργασία και να αναθεωρηθεί. Όταν ο Μπουκόφσκι έγραφε ποιήματα, έγραφε 15 στη σειρά - όλα μεθυσμένος. Η μαύρη κωμωδία, που εκδηλώνεται με τη μορφή της ωμής ειλικρίνειας, ήταν το όπλο της επιλογής του. Η υποκρισία -κοινωνική, θρησκευτική και λογοτεχνική- ήταν ο πρωταρχικός του στόχος.
"Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης" της Mahsa Mohebali
Είναι άλλο πράγμα το να βιώνεις απόσυρση μετά την εξάρτηση από τα ναρκωτικά και πολύ διαφορετικό το να περνάς στην απόσυρση ενώ η ίδια η κοινωνία καταρρέει γύρω σου. Συνήθως, όταν συμβαίνει το πρώτο, απλώς το κάνει να μοιάζει σαν να συμβαίνει και το δεύτερο. Αλλά για την υπό ανάρρωση εθισμένη στο όπιο Shadi, ο ευρύτερος κόσμος όντως καταρρέει, καθώς, το πρωί που ξυπνά σε μια άδεια "καβάτζα", σεισμοί συγκλονίζουν την πόλη της Τεχεράνης.
Το "Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης", που κυκλοφόρησε το 2021, υπογραμμίζει το αναμφισβήτητα πιο σημαντικό πλεονέκτημα του σκοτεινού χιούμορ: την ικανότητά του να αμφισβητεί τις κοινωνικές συμβάσεις. Ακριβώς όπως ο χαρακτήρας του Gervais στο After Life χρησιμοποιεί τον θάνατο της συζύγου του ως δικαιολογία για να πει ό,τι πιστεύει, ακόμα κι αν είναι ακατάλληλο ή προσβλητικό, έτσι και το μυθιστόρημα της Mahsa Mohebali ρίχνει μια σκληρή ματιά σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που δεν μπορούν να αναγνωριστούν ανοιχτά στο Ιράν.
