Το ζήτημα των ψευδών ειδήσεων απασχολεί την παγκόσμια κοινότητα ήδη από τη δεκαετία του 1960 με τη σταδιακή ανάπτυξη των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο η διασπορά ψευδών ειδήσεων έχει πολλαπλασιαστεί, με αποκορύφωμα την κρίση στην Ουκρανία και την προεκλογική εκστρατεία στις ΗΠΑ το 2016. Απέναντι σε αυτό το διογκούμενο κύμα παραπληροφόρησης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επεξεργάζεται σχέδιο νόμου για τον περιορισμό και την καταπολέμηση του φαινομένου, καθώς και για τη δημιουργία ενός ισχυρού θεσμικού πλαισίου που θα επιβάλλει αυστηρές κυρώσεις.
Ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
Μία από τις βασικές πηγές διασποράς ψευδών ειδήσεων είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως το Facebook και το Twitter, όπου ο βαθμός «φιλτραρίσματος» της πληροφορίας είναι αρκετά χαμηλός. Η διάχυση της πληροφορίας, πριν ακόμη διασταυρωθεί, αναπτύσσεται ταχύτατα, και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που έγκυρα μέσα ενημέρωσης έχουν πέσει στην παγίδα αναπαραγωγής ψευδών ειδήσεων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υποτιθέμενη εμπλοκή της ρωσικής κυβέρνησης στην εκλογή του Προέδρου Τραμπ μέσα από τη δημιουργία ενός δικτύου παραγωγής ψευδών ειδήσεων που διοχετεύονταν σε διαφορετικές ιστοσελίδες, με διαφορετικό περιεχόμενο και πολλές φορές με εκ διαμέτρου αντιθετικά αναγνωστικά κοινά.
Το ζήτημα λαμβάνει ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών τείνει να ενημερώνεται σχεδόν αποκλειστικά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σύμφωνα με στοιχεία του Κέντρου Ερευνών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου EPRS, στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης το ποσοστό αυτό των πολιτών έχει ανέλθει στο 46% (2016), ενώ είναι σημαντικά υψηλότερο στις νεότερες ηλικιακές ομάδες. Διαμορφώνεται δηλαδή μια νέα κατηγορία πολιτών που εγκαταλείπουν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και επιλέγουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την ενημέρωσή τους, γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες να πέσουν «θύματα» παραπληροφόρησης.
Οι ευρωομάδες της Αριστεράς και των Σοσιαλιστών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ασχολούνται ενεργά με το ζήτημα των ψευδών ειδήσεων, προωθώντας πρωτοβουλίες και δράσεις για την κατάλληλη ενημέρωση των πολιτών και την καταπολέμηση του φαινομένου. Ανάλογες πρωτοβουλίες προωθεί η γαλλική κυβέρνηση αλλά και προοδευτικά κέντρα μελετών, ενώ το προσεχές διάστημα αναμένεται και ένα πρώτο σχέδιο ψηφίσματος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το οποίο θα κληθεί να εγκρίνει ή να απορρίψει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Ηλεκτρονικός πόλεμος και πολιτική εξουσία
Το Νοέμβριο του 2017 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε μια δημόσια διαβούλευση για το ζήτημα των ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης, με την αρμόδια Επίτροπο Mariya Gabriel να δηλώνει ότι οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν «άμεση απειλή για τα ίδια τα θεμέλια της δημοκρατικής μας κοινωνίας».
Μέχρι σήμερα την ανησυχία των Ευρωπαίων αξιωματούχων φαίνεται να προκαλεί αποκλειστικά το ζήτημα του «διαδικτυακού πολέμου» με τη Ρωσία και της συλλογής πληροφοριών και όχι ζητήματα που άπτονται της λογοκρισίας, του πλουραλισμού στην ενημέρωση ή της αξιοπιστίας των μέσων ενημέρωσης. Η μονοθεματική προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στερεί την προσοχή από τα παραπάνω θέματα και επενδύει κυρίως στην καλύτερη θωράκιση από εκστρατείες προπαγάνδας. Αποτέλεσμα της προβληματικής αυτής προσέγγισης είναι και η δημιουργία της ομάδας δράσης East StratCom, που εντάσσεται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) και έχει ως βασικό στόχο την ανάλυση δεδομένων που αφορούν την πιθανή «εμπλοκή» της ρωσικής κυβέρνησης στην Ανατολική Ευρώπη και τις χώρες της Βαλτικής.
Ιδιαίτερα ανησυχητικός είναι επίσης ο ρόλος της πολιτικής εξουσίας στην παραγωγή και διάχυση ψευδών ειδήσεων. Η λαϊκιστική ρητορική αποτελεί ένα μόνο στοιχείο που ενισχύει τον αντι-επιστημονισμό και αυξάνει τη συχνότητα «παραχάραξης» της πραγματικότητας και των αληθινών γεγονότων μέσω της παραπληροφόρησης, ενώ από την άλλη ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να δούμε από ποιες πολιτικές δυνάμεις διαχέονται ψευδείς ειδήσεις. Οι ερευνητικές πλατφόρμες Pew Research και Citizens Momentum επιχειρούν μια πρώτη προσέγγιση του φαινομένου σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Πρόκειται ωστόσο για μια προσέγγιση που δεν μας παρέχει ακόμη τα κατάλληλα εργαλεία επιστημονικής τεκμηρίωσης, καθώς βασίζεται σε δεδομένα εμπειρικών ερευνών.
* Το ΕΝΑ http://www.enainstitute.org/ είναι ένα ανεξάρτητο, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ερευνητικό κέντρο. Αποτελεί ένα βήμα ελεύθερου διαλόγου και ένα χώρο δημιουργίας και διάδοσης εναλλακτικών ιδεών με τελικό στόχο το μετασχηματισμό τους σε εφαρμόσιμες θεωρίες και πολιτικές τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.