Χιλιάδες έργα τέχνης και τεχνουργήματα έχουν χαθεί μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Πολλά από αυτά τα έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στη Ρωσία, ενώ άλλα έχουν καταλήξει στη μαύρη αγορά. Αυτό είναι κάτι σύνηθες στις εμπόλεμες ζώνες γενικότερα.
Τί μπορεί να γίνει για αυτό; Πρέπει να αποδυναμωθεί η μαύρη αγορά. Πώς; Οι αρχές πρέπει να τιμωρούν τους αγοραστές τόσο σκληρά, όσο και τους πωλητές.
Τον Δεκέμβριο Ουκρανοί αστυνομικοί συνέλαβαν οκτώ άνδρες, που είχαν προσπαθήσει να κλέψουν μια τοιχογραφία του ανώνυμου καλλιτέχνη γκράφιτι Banksy. Ο Banksy είχε ζωγραφίσει την τοιχογραφία - που απεικονίζει μια γυναίκα με μπουρνούζι με μάσκα αερίου να κρατά έναν πυροσβεστήρα - σε ένα κατεστραμμένο κτίριο στο Χοστόμελ, ένα προάστιο του Κιέβου που επλήγη σκληρά όταν η Ρωσία εισέβαλε στη χώρα τον Φεβρουάριο του 2022.
Όταν κυκλοφόρησε η είδηση της απόπειρας κλοπής, διάφορες τοιχογραφίες στη γενέτειρα του Μπάνσκι, Αγγλία, καλύφθηκαν με πλαστικά φύλλα για να προστατεύονται από βανδαλισμούς - ένα προσεκτικό αν και κατά πάσα πιθανότητα περιττό μέτρο, δεδομένου ότι το Ηνωμένο Βασίλειο, σε αντίθεση με την Ουκρανία, δεν είναι εμπόλεμη ζώνη.
Η τέχνη ως θύμα πολέμου
Η καταστροφή ή η εξαφάνιση της τέχνης αυξάνεται δραματικά σε περιόδους πολέμου. Οι πρόσφατες συγκρούσεις στο Ιράκ, τη Λιβύη και τη Συρία οδήγησαν στην εξαφάνιση αναρίθμητων αντικειμένων. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ναζί λεηλάτησαν περίπου το 20% όλων των ευρωπαϊκών έργων τέχνης. Περίπου 600.000 κομμάτια αφαιρέθηκαν από Εβραίους ιδιοκτήτες - μια υπολογισμένη προσπάθεια να διαγραφούν ο πολιτισμός και η ιστορία τους. Έργα τέχνης που αντανακλούσαν την ιδεολογία του Αδόλφου Χίτλερ μεταφέρθηκαν πίσω στη Γερμανία, για να τοποθετηθούν στο σχεδιαζόμενο -αλλά ποτέ κατασκευασμένο- Führermuseum, ενώ όσα δεν ταίριαζαν με αυτή την ιδεολογία, καταστράφηκαν χωρίς δεύτερη σκέψη.
Παρά τις προσπάθειες κυβερνητικών υπηρεσιών και ιδιωτικών ντετέκτιβ τέχνης, χιλιάδες αντικείμενα που έχουν κλαπεί από τους Ναζί δεν έχουν ακόμη ανακτηθεί. Το ίδιο, όπως φαίνεται, θα ισχύει και για την Ουκρανία. Το Εθνικό Κέντρο Αντίστασης της χώρας αναφέρει ότι, όταν οι ρωσικές δυνάμεις υποχώρησαν από τη Χερσώνα τον Νοέμβριο, λεηλάτησαν πάνω από 15.000 εκθέματα από δεκάδες ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένου του Μουσείου Τέχνης Oleksiy Shovkunenko Kherson. Εκπρόσωπος του μουσείου είπε ότι οι Ρώσοι έκλεψαν «ό,τι έβλεπαν, ό,τι μπορούσαν να φτάσουν».
Δεν υπερέβαλλαν. Τα ειδησεογραφικά μέσα ανακοίνωσαν την εξαφάνιση των πάντων, από τον αρχαίο σκυθικό και σαρματικό χρυσό μέχρι τα οστά του πρίγκιπα Ποτέμκιν, στενού φίλου της Ρωσικής αυτοκράτειρας Αικατερίνης της Μεγάλης.
Οι Ρώσοι λεηλάτες οδηγούνται από το ίδιο κίνητρο με τους ομολόγους τους ναζί. Παίρνοντας τα οστά του πρίγκιπα Ποτέμκιν, για παράδειγμα, η Ρωσία υπονομεύει την ουκρανική κυριαρχία και διεκδικεί την πολιτιστική της κληρονομιά ως δική της. Όπως είπε ο Τάρας Βόζνιακ, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης του Lviv στην "The Art Newspaper", «Ο Πούτιν ξέρει ότι χωρίς την τέχνη, χωρίς την ιστορία μας, η Ουκρανία θα έχει πιο αδύναμη ταυτότητα».
Η Ρωσία προσπαθεί να κλέψει ουκρανικά αντικείμενα πολύ πριν από την εισβολή του 2022. Όταν οι δυνάμεις της προσάρτησαν την Κριμαία το 2014, διάφορα μουσεία από την περιοχή είχαν δανείσει Σκυθικό χρυσό στο Μουσείο Allard Pierson στο Άμστερνταμ. Όταν ήρθε η ώρα να επιστρέψει ο χρυσός, το Allard Pierson δεν ήταν σίγουρο αν θα στείλει τα δανεισμένα αντικείμενα στην κατεχόμενη Κριμαία ή στο μη κατειλημμένο Κίεβο. Ακολούθησε μια μακρά δικαστική μάχη. Ένα ολλανδικό δικαστήριο αποφάσισε τελικά, στα τέλη του 2021, ότι ο χρυσός έπρεπε να επιστραφεί στο Κίεβο. Το τι συνέβη με τα αντικείμενα μετά την εισβολή της Ρωσίας είναι ασαφές, αν και (όπως αναφέρθηκε παραπάνω) κομμάτια σκυθικού χρυσού φέρεται να κατασχέθηκαν από άλλες περιοχές της χώρας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι, στις εμπόλεμες ζώνες δεν λεηλατείται όλη η τέχνη από τους επιτιθέμενους. «Στην πραγματικότητα», είπε στην UNESCO ο Άμρ Αλ Αζμ, καθηγητής ιστορίας και ανθρωπολογίας της Μέσης Ανατολής στο Shawnee State University στο Οχάιο, «οι περισσότερες λεηλασίες γίνονται από ντόπιους της περιοχής, που έχουν χάσει τα προς το ζην εξαιτίας αυτών των συγκρούσεων και στρέφονται στη λεηλασία για να επιβιώσουν. Οι τρομοκρατικές ομάδες είναι μόνο ένα στοιχείο των διαφορετικών οντοτήτων που εκμεταλλεύονται αυτές τις συνεχιζόμενες συγκρούσεις».
Οι λεηλάτες που συνελήφθησαν για απόπειρα κλοπής της τοιχογραφίας του Banksy ήταν Ουκρανοί πολίτες. Όταν ο Banksy έμαθε ότι οι βάνδαλοι πουλούσαν κομμάτια των έργων τέχνης τους στο eBay, ήταν κατανοητό ότι δεν ήταν και τόσο χαρούμενος για αυτό. «Σας δίνω τέχνη και έτσι μου το ανταποδίδετε;» είπε σε ιστορία που ανέβασε στο Instagram. Οι απαντήσεις στην ιστορία αντικατοπτρίζουν την πολυπλοκότητα της κατάστασης. «Εννοείς φτωχούς ανθρώπους της Ουκρανίας που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα για να επιβιώσουν;» σχολιάζει κάποιος. «Η φτώχεια δεν αποτελεί δικαιολογία για το έγκλημα», απαντά ένας άλλος.
Η μαύρη αγορά της Ουκρανίας
Όταν οι άνθρωποι δεν κλέβουν τέχνη για να καταστρέψουν την κληρονομιά κάποιου, το κάνουν για οικονομικό όφελος. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ένα σημαντικό κομμάτι κλεμμένης τέχνης καταλήγει τελικά στη μαύρη αγορά. Κάποια στιγμή, η Γενική Εισαγγελία της Ουκρανίας απέκτησε πάνω από 6.000 αντίκες που είχαν λεηλατηθεί από ιδρύματα της Κριμαίας. Οι αντίκες, οι οποίες περιελάμβαναν σκυθικά στιλέτα και αγγεία από την Τρυπυλία, συνδέθηκαν με ένα πρόγραμμα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος, που διοικείται από αυτονομιστές, που υποστηρίζονται από τη Ρωσία στο Ντόνετσκ.
Περισσότερα κλεμμένα έργα τέχνης ανακαλύφθηκαν από τον Βρετανό αρχαιολόγο Πολ Μπάρφορντ, με έδρα τη Βαρσοβία, ο οποίος έπεσε πάνω σε έναν χρήστη του eBay που πουλούσε αντίκες Χαζάρων από την ευρωπαϊκή Ρωσία, οι οποίες αρχικά μπορεί να ανήκαν στην Ουκρανία. «Γνωρίζουμε ότι άνθρωποι στη Ρωσία αγόραζαν πράγματα που είχαν λεηλατηθεί στην Ουκρανία», δήλωσε στην εφημερίδα The Art Newspaper ο Άντριου Χάρντι, εγκληματολόγος πολιτιστικών αγαθών στη Ρώμη, που μοιράστηκε το εύρημα του Μπράντφορντ. «Μερικοί άνθρωποι στη Ρωσία έχουν εμπορικά δίκτυα που ρέουν δυτικά», προς την Αυστρία, την Ισπανία, ακόμη και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Πώς θα σταματήσει η κλοπή έργων τέχνης
Ακριβώς όπως η ουκρανική κυβέρνηση επενδύει χρήματα και πόρους στον στρατό της, έτσι επενδύει και στην προστασία και την ανάκτηση έργων τέχνης. Με τη βοήθεια της Interpol, το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων παρείχε στους τελωνειακούς υπαλλήλους μια Κόκκινη Λίστα έκτακτης ανάγκης. Αυτή η λίστα, η οποία συντάχθηκε από υπαλλήλους μουσείων σε όλη τη χώρα, βοηθά τις αρχές να αναγνωρίσουν αντικείμενα που λείπουν, όταν μεταφέρονται πέρα από τα εθνικά σύνορα από διακινητές.
Κι όμως, παρά τα μέτρα αυτά, τα κλεμμένα έργα τέχνης εξακολουθούν να καταλήγουν στη μαύρη αγορά. Τι άλλο μπορεί να γίνει για να μην συμβαίνει αυτό;
Η UNESCO έχει υποστηρίξει ότι οι άνθρωποι που αγοράζουν από τη μαύρη αγορά πρέπει να τιμωρούνται τόσο αυστηρά όσο εκείνοι που λεηλατούν και διακινούν. Ενώ οι δεύτεροι διώκονται σκληρά, οι πρώτοι συνήθως αποχωρούν με μια προειδοποίηση. Στην καλύτερη περίπτωση διατάσσονται να επιστρέψουν το αντικείμενο στον νόμιμο ιδιοκτήτη του. Στη χειρότερη, πρέπει να πληρώσουν και πρόστιμο. Οι υψηλότερες ποινές, λέει το επιχείρημα, θα αποθάρρυναν τους αγοραστές από το να αγοράσουν, προκαλώντας κατάρρευση της μαύρης αγοράς.
Εκτός από ισχυρότερες ποινές, πρέπει να υπάρξει και αλλαγή νοοτροπίας. Αυτή τη στιγμή, ο κόσμος της τέχνης ασχολείται περισσότερο με το να βγάλει χρήματα, παρά με την προστασία της ανθρώπινης κληρονομιάς. Όταν ο οίκος Christie's δημοπρατούσε το κεφάλι του Αιγύπτιου φαραώ Τουταγχαμών το 2019, όλοι γνώριζαν ότι το τεχνούργημα είχε λεηλατηθεί. Ήξεραν, αλλά δεν τους ένοιαζε. Αυτό που τους ένοιαζε ήταν όταν είχε λεηλατηθεί. Συγκεκριμένα, αν είχε λεηλατηθεί πριν ή μετά το 1970 — τη χρονιά που η UNESCO εισήγαγε συμφωνίες για την πώληση πολιτιστικών αγαθών. Όπως δηλώνει η Λετίσια Κάτσι στην ιστοσελίδα του οργανισμού:
«Όσο δεν υπάρχουν θεμελιώδεις αλλαγές στην κοινωνία μας, οι λεηλατημένες αρχαιότητες, είτε από χώρες που έχουν υποστεί πόλεμο είτε από αλλού, θα συνεχίσουν να τροφοδοτούν την αγορά της τέχνης. Σε ποιο βαθμό οι οίκοι δημοπρασιών, τα μουσεία και οι συλλέκτες ευθύνονται για την παράνομη διακίνηση; Βασικά, πιστεύω ότι το trafficking είναι σαν μια γέφυρα με δύο άκρα — υπάρχει προσφορά και ζήτηση. Στο άκρο του ανεφοδιασμού βρίσκονται οι λεηλάτες, οι οποίοι τροφοδοτούν το δίκτυο. Από την άλλη πλευρά είναι οι αγοραστές, νόμιμοι και παράνομοι, που δημιουργούν τη ζήτηση. Πρέπει να πατάξουμε και τις δύο πλευρές για να αντιμετωπίσουμε σοβαρά αυτό το πρόβλημα. Εάν αντιμετωπιστεί μόνο η μία πλευρά, οι αρχές θα αποτύχουν».
