Έντονη γραμμικότητα, ξεκάθαρα σχήματα, ογκώδεις κατασκευές, "κυματιστοί" τοίχοι, αιωρούμενες πλάκες: Ο αρχιτεκτονικός λόγος που επικράτησε την εποχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας, αυτός μέσα από τον οποίο πειραματισμοί ανέδειξαν το αποτύπωμα του μεταμοντερνισμού σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της καθημερινότητας των πολιτών, αποτέλεσε το επίκεντρο της έκθεσης "Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia 1948-1980", που φιλοξενήθηκε πρόσφατα στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.
Η έκθεση περιελάμβανε περισσότερα από 400 σχέδια, μακέτες, φωτογραφίες των αρχιτεκτονικών πειραματισμών μιας εποχής που σημαδεύτηκε από το "σχίσμα" του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο με το σταλινικό μοντέλο.
Στο εισαγωγικό σημείωμα της έκθεσης, αναφέρεται ότι «το 1980 ήταν η χρονιά που σηματοδότησε σημαντικές αλλαγές στην αρχιτεκτονική παραγωγή που θα ακολουθούσε, με έργα μοντέρνα για την κοινωνική, αισθητική και τεχνολογική φιλοδοξία των δημιουργών τους».
«Οι αρχιτέκτονες της Γιουγκοσλαβίας ανταποκρίθηκαν σε αντιφατικές απαιτήσεις και επιρροές, αναπτύσσοντας μια μεταπολεμική αρχιτεκτονική τόσο ευθυγραμμισμένη, όσο και διαφορετική από τις προσεγγίσεις σχεδιασμού που παρατηρούνται αλλού στην Ευρώπη και πέρα από αυτήν. Η αρχιτεκτονική που προέκυψε είναι μια εκδήλωση της ριζοσπαστικής ποικιλομορφίας, υβριδισμού και ιδεαλισμού που χαρακτήριζε το ίδιο το γιουγκοσλαβικό κράτος».
Ωστόσο, προστίθεται, «όπως και με πολλούς καινοτόμους, μεταπολεμικούς αρχιτεκτονικούς πολιτισμούς στην ανατολική Ευρώπη, η Γιουγκοσλαβία έλαβε, μέχρι πρόσφατα, και με λίγες εξαιρέσεις, ελάχιστη προσοχή. Η δυτική αντίληψη της περιοχής των Βαλκανίων ως "Ανατολής" της Ευρώπης - μιας εξωτικής, "άλλης" επικράτειας μεταξύ Ανατολής και Δύσης- παρεμπόδισε περαιτέρω μια σοβαρή αξιολόγηση της πολιτιστικής, αρχιτεκτονικής παραγωγής στην περιοχή και η έκθεση επιχείρησε να γεμίσει ένα από τα κενά που προέκυψαν από μία τόσο "μυωπική" προοπτική».
«Αν το Κίνημα των Αδεσμεύτων επέτρεψε την εμφάνιση δικτύων γνώσης και ανταλλαγής υλικού μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, το ομοσπονδιακό και πολυεθνικό κράτος της Γιουγκοσλαβίας παρείχε μια δομή καλλιέργειας της εσωτερικής πολυπολιτισμικότητας, ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του μεταπολεμικού γιουγκοσλαβικού σχεδίου» υπογραμμίζεται.
«Συγκεντρώνοντας πολυάριθμες εθνοτικές ομάδες, ορισμένες από τις οποίες είχαν εμπλακεί σε πικρές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η χώρα προσπάθησε να αναγνωρίσει τις διάφορες ταυτότητες των 'συστατικών' της ομάδων. Η αρχιτεκτονική έγινε ένας από τους πιο ορατούς "φορείς" αυτής της διαδικασίας, αξιοποιώντας όχι μόνο τις "δεξαμενές" των παραδόσεων, αλλά και τις πιο πρόσφατες γενεές του τοπικού μοντερνισμού, που υπήρχαν στην περιοχή από την αυγή του εικοστού αιώνα».
Οι πρωτοπόροι αρχιτέκτονες εισήγαγαν την έννοια του μεταμοντερνισμού και οι μαθητές τους επένδυσαν- με μεγάλη προσπάθεια -στην προσαρμογή των υπαρχουσών τάσεων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στις ιδιαιτερότητες της νέας γιουγκοσλαβικής κοινωνίας: Προσιτή μαζική στέγαση, δημόσιοι χώροι αλληλεπίδρασης και συμμετοχής, τουριστικές εγκαταστάσεις και μνημεία έγιναν 'πειράματα' που οδήγησαν σε κάποια εξαιρετικά αποτελέσματα.
«Από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990, πολλά από τα κτήρια και τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση έχουν πέσει σε παρακμή και άλλα έγιναν ερείπια. Πολλά από τα μνημεία για τα θύματα του φασισμού και για τον αντιφασιστικό αγώνα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έχουν βανδαλιστεί ή ολοκληρωτικά καταστραφεί. Αν και η συντριπτική πλειοψηφία των κτηρίων και των δομών συνεχίζει να χρησιμοποιείται και να κατοικείται, "υποφέρει" από παραμέληση εξαιτίας μίας γενικής έλλειψης της εκτίμησης των αρχιτεκτονικών προτάσεων και των ανησυχιών της περιόδου αυτής».
Η συγκεκριμένη έκθεση υπογραμμίζει ότι «η ιστορία (απ)έδειξε ότι το ουτοπικό όραμα της Γιουγκοσλαβίας ήταν, δυστυχώς, καταδικασμένο να αποτύχει, ίσως όχι τόσο εξαιτίας της ίδιας της δομής του, αλλά επειδή η διαχωριστική ρητορική του αναδυόμενου εθνικισμού τελικά το αποθάρρυνε. Ωστόσο, η αρχιτεκτονική που παράγεται κατά τη διάρκεια της σύντομης ύπαρξης της χώρας εξακολουθεί να μαρτυρεί τις προσδοκίες και τα επιτεύγματά της».
*Η έκθεση φιλοξενούνταν από τoν Ιούλιο του 2018 μέχρι και τα μέσα του Ιανουαρίου 2019, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA).