«Αν θέλεις να στηρίξεις την άποψή σου με ψέματα και ανύπαρκτες ειδήσεις, τότε οι απόψεις σου δεν αξίζουν τίποτα. Άλλαξε άποψη και κοίτα να καταλάβεις και να ερμηνεύσεις σωστά την πραγματικότητα».
Είναι μιά φράση από κείμενο του Γκράμσι, που παραμένει επίκαιρη και θα μπορούσε να είχε γραφεί από οποιονδήποτε κατανοεί τον ρόλο του δημοσιογράφου και σέβεται τη δημοσιογραφία.
Ποιος ήταν ο δημοσιογράφος Αντόνιο Γκράμσι; Με ποιον τρόπο εκπλήρωνε την πολιτική του στράτευση με το δημοσιογραφικό του έργο; Σε ποια στοιχεία του δημοσιογραφικού επαγγέλματος έδινε ιδιαίτερη σημασία και ποιες θεματικές τον απασχολούσαν;
Η νέα συλλογή κειμένων του Γκράμσι με τίτλο Δημοσιογραφία και Τύπος αποτελεί την τελευταία προσθήκη στην ιστορική σειρά των εκδόσεων Στοχαστής με τα κείμενα του μεγάλου διανοητή, που ρίχνει φως σε μια λιγότερο γνωστή, τουλάχιστον στην Ελλάδα, πτυχή της δημόσιας δράσης του.
Ο επιμελητής και μεταφραστής του τόμου Δημήτρης Δεληολάνης μιλά στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ για τη νέα αυτή έκδοση.
Ποια η σημασία της έκδοσης των δημοσιογραφικών κειμένων του Γκράμσι σήμερα;
Δύο είναι οι λόγοι που οδήγησαν εμένα και τον εκδότη Λουκά Αξελό να σκεφτούμε αυτό το βιβλίο. Ο πρώτος αφορά τον συγγραφέα. Είναι το 19ο βιβλίο του Γκράμσι που κυκλοφορούν οι εκδόσεις Στοχαστής, άρα υπάρχει μια εκδοτική συνέχεια στα κείμενα του Σαρδηνού διανοούμενου κομμουνιστή.
Σε ό,τι με αφορά, θεωρώ τον Γκράμσι έναν από τους ελάχιστους στοχαστές που μπορούμε να αποκαλέσουμε «λενινιστές» (με την έννοια ότι ασπάστηκαν τις ιδέες και τις πρακτικές του Λένιν και της Κομμουνιστικής Διεθνούς πριν από τον Στάλιν) οι οποίοι έχουν ακόμη κάτι να μας πουν. Δεν είναι δηλαδή θεωρητικό κατάλοιπο μιας συγκεκριμένης φάσης της πολιτικής σύγκρουσης στην Ευρώπη, αλλά βαθύς στοχαστής της κοινωνίας και κυρίως του πολιτισμού, ώστε οι παρατηρήσεις και τα συμπεράσματά του μας είναι ακόμη επίκαιρα και χρήσιμα.
Αν δεν είχαμε τις εργασίες του Γκράμσι για τους διανοουμένους και για την έννοια της ηγεμονίας, επί παραδείγματι, θα δυσκολευόμασταν να κατανοήσουμε κάποιες όψεις του 21ου αιώνα.
Ο δεύτερος λόγος ήταν τα ίδια τα κείμενα. Ανακάλυψα, με μεγάλη μου έκπληξη, έναν χρονογράφο με σπάνια πένα. Ο Γκράμσι έγραφε καθημερινά σε μόνιμη στήλη στο ένθετο για το Τορίνο της σοσιαλιστικής εφημερίδας Avanti!. Είναι σύντομα σχόλια για την κοινωνία, τους θεσμούς, τα ήθη, το σεξ, τα πολιτιστικά δρώμενα, με μεγάλη προσοχή προς το κίνημα των Φουτουριστών, που έκανε τότε τα πρώτα του βήματα, καθώς και με μεγάλη αγάπη για το θέατρο και τον κινηματογράφο. Κείμενα γραμμένα με κριτικό βεβαίως πνεύμα αλλά και με μεγάλη κοινωνική ευαισθησία, εύρος, λεπτή ειρωνεία και χιούμορ, κυρίως όμως με μεγάλη εκφραστική ικανότητα. Σε καλά ιταλικά, συχνά σε λόγια γλώσσα, η οποία όμως δεν εμπόδισε το αναγνωστικό κοινό, αποτελούμενο κυρίως από βιομηχανικούς εργάτες, να τα διαβάζει με πάθος. Οι δε κριτικές του θεατρικών παραστάσεων αναμένονταν με αγωνία και προκαλούσαν συζητήσεις.
Στο βιβλίο δημοσιεύονται, επίσης, επιστολές, άρθρα και άλλα κείμενα του Γκράμσι με υποδείξεις και παρατηρήσεις γύρω από τις εφημερίδες που ίδρυσε και διηύθυνε, την Il Grido del Popolo, τη L’Ordine Nuovo στις τρεις περιόδους της, και τη L’Unità.
Πώς αντιλαμβανόταν ο Γκράμσι τη σχέση της πολιτικής του στράτευσης με το δημοσιογραφικό του έργο;
Ο Γκράμσι ήταν πρωτίστως στρατευμένος σοσιαλιστής πρώτα, κομμουνιστής αργότερα. Στην πρώτη θέση ερχόταν η στράτευση και μετά η δημοσιογραφία. Έχει ενδιαφέρον η διαπίστωση ότι, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στις μέρες μας, η στράτευση δεν «έπνιγε» τη δημοσιογραφία. Ο Γκράμσι, με άλλα λόγια, πάντα αρνήθηκε το ρόλο του δημοσιογράφου-προπαγανδιστή, τύπου ΣΚΑΪ. «Ποτέ δεν ήμουν πληρωμένος κονδυλοφόρος», έγραφε από τη φυλακή στην κουνιάδα του.
Ήταν το 1914, όταν η Ιταλία είχε διχαστεί μεταξύ των υποστηρικτών της συμμετοχής στον πόλεμο και των οπαδών της ουδετερότητας, ο νεαρός τότε δημοσιογράφος, στα πρώτα του βήματα, τόλμησε να γράψει άρθρο στο οποίο αμφισβητούσε την πολιτική του Σοσιαλιστικού Κόμματος υπέρ της απόλυτης ουδετερότητας.
Το άρθρο αυτό, που περιέχεται στο βιβλίο, του στοίχισε ακριβά. Αλλά αυτό δεν τον σταμάτησε: Συχνά η πολιτική του ανάλυση και η «δημοσιογραφική» του ματιά τον έφερναν σε αντιπαράθεση με τις καθαρά ιδεολογικές ερμηνείες της πραγματικότητας που έκανε ο ιδρυτής του Κ. Κ. Ιταλίας Αμαντέο Μπορντίγκα αλλά πολύ συχνά και η ίδια η Διεθνής.
Μπορούμε να πούμε ότι ο Γκράμσι διδάχτηκε από τη δημοσιογραφική του δραστηριότητα να κατανοεί και να ερμηνεύει την πραγματικότητα και στην πολιτική του δράση.
Ποιο πρέπει να είναι το επαγγελματικό ήθος του δημοσιογράφου για τον Γκράμσι;
Στο βιβλίο εντάξαμε και μια επιστολή που έστειλε το 1918 σε έναν μεγάλο παιδαγωγό, στην οποία περιγράφει πώς η τορινέζικη παρέα του ίδρυσε μια «Λέσχη Ηθικού Βίου», βασισμένη στην ανταλλαγή απόψεων, εντυπώσεων και πληροφοριών μετά την ανάγνωση βιβλίων, πάντα με απόλυτη ειλικρίνεια, εντιμότητα και σαφήνεια.
Γνωρίζουμε πως την ίδια μεθοδολογία επέβαλλε και στους δημοσιογράφους με τους οποίους συνεργαζόταν: απόλυτος σεβασμός της αλήθειας, απλή και κατανοητή γλώσσα, αυστηρός διαχωρισμός των γεγονότων από την προσωπική άποψη ή την ιδεολογική προκατάληψη.
Γνωρίζουμε, επίσης, ότι αυτές οι υποδείξεις πολύ συχνά αγνοούνταν, κυρίως στα πρώτα χρόνια ύπαρξης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, όταν οι κομματικές εφημερίδες είχαν μόνο προπαγανδιστικό χαρακτήρα και δεν ασχολούνταν σχεδόν καθόλου με την ειδησεογραφία. Όταν όμως ανέλαβε ο Γκράμσι την ηγεσία, τα πράγματα άλλαξαν. Έχουμε μια επιστολή του στην οποία εξηγεί πως θέλει να αφιερώσει ένα ολόκληρο τεύχος της L’Ordine Nuovo στη μελέτη του Φασιστικού Κόμματος μετά την «Πορεία προς τη Ρώμη».
Ποια ήταν η δημοσιογραφική πορεία του Γκράμσι;
Ο Γκράμσι άρχισε να δημοσιογραφεί όταν ήταν μαθητής κλασικού λυκείου στο Κάλιαρι της Σαρδηνίας. Ο καθηγητής λατινικών και αρχαίων ελληνικών ήταν και διευθυντής της εφημερίδας L’ Unione Sarda. Όταν τελείωσε τη δεύτερη τάξη, ο μαθητής Γκράμσι παρακάλεσε τον καθηγητή του να συνεργαστεί με την εφημερίδα ως ανταποκριτής από ένα χωριό κοντινό στο δικό του. Στο βιβλίο δημοσιεύεται και η πρώτη ανταπόκριση του νεαρού Γκράμσι, ένα κείμενο του 1910 γεμάτο ειρωνεία τόσο για τους Σαρδηνούς όσο και για τα ιταλικά στρατεύματα που «διατηρούσαν την τάξη» στη νήσο. Όταν εγκαταστάθηκε στο Τορίνο και έκανε την εγγραφή του στη Σχολή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου, άρχισε να γράφει σε φοιτητική εφημερίδα για πολιτιστικά θέματα. Το 1913 έγινε μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος και αρθρογραφούσε σποραδικά στην τοπική σοσιαλιστική εφημερίδα Il Grido del Popolo, υπογράφοντας με τα αρχικά του στα ελληνικά: Άλφα Γάμα.
Το 1915, με την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο (εναντίον των έως πρότινος συμμάχων της) οι δημοσιογράφοι επιστρατεύτηκαν και η τορινέζικη σελίδα της Avanti! αναζητούσε προσωπικό. Ο Γκράμσι ετοιμαζόταν να αναλάβει τη διεύθυνση ενός σχολείου. Μόλις όμως του έγινε πρόταση να προσληφθεί από την Avanti!, παράτησε το σχολείο και πήγε στην εφημερίδα, με πολύ μικρότερο μισθό. Τότε ανέλαβε τη μόνιμη καθημερινή στήλη «Sotto la Mole».
Από εκεί ξεκινά η σταδιοδρομία του Γκράμσι ως επαγγελματία δημοσιογράφου, ιδιότητα που ο ίδιος θα αντιτάξει με υπερηφάνεια, μαζί με τη βουλευτική του ιδιότητα, το 1928 στον ανακριτή του φασιστικού Ειδικού Δικαστηρίου, που τον κατηγορούσε ότι «συνωμοτούσε για την ανατροπή του καθεστώτος». Ο δημοσιογράφος και ο βουλευτής δρουν εξ ορισμού δημοσίως, απάντησε. Πώς είναι δυνατόν να κατηγορούνται για σκοτεινές συνωμοσίες;
Ποιες σκέψεις του Γκράμσι γύρω από τον Τύπο και τη δημοσιογραφία εξακολουθούν να είναι επίκαιρες;
Είναι μια ερώτηση πολύ οδυνηρή για εμάς τους Έλληνες δημοσιογράφους. Οι ιδέες του Γκράμσι για τον Τύπο και τη δημοσιογραφία δεν λένε τίποτα το πρωτότυπο και το πρωτάκουστο. Εκείνο που τις κάνει να ξεχωρίζουν είναι η επιμονή στην ηθική διάσταση. Ο Γκράμσι λέει στο δημοσιογράφο σύντροφό του: Αν θέλεις να στηρίξεις την άποψή σου με ψέματα και ανύπαρκτες ειδήσεις, τότε οι απόψεις σου δεν αξίζουν τίποτα. Άλλαξε άποψη και κοίτα να καταλάβεις και να ερμηνεύσεις σωστά την πραγματικότητα.
Καθώς όμως συζητούμε αυτό το θέμα στη σημερινή Ελλάδα, είμαστε αναγκασμένοι να κοιτάξουμε γύρω μας και να παραδεχτούμε ότι η δημοσιογραφία στη χώρα μας έχει πεθάνει. Παραμένουν μόνο κάποιοι ήρωες της ελεύθερης πληροφόρησης, καθώς και κάποιες εφημερίδες και ιστοσελίδες που δίνουν μια ύστατη μάχη, προκειμένου ο πολίτης να έχει μια στοιχειώδη ενημέρωση. Δυστυχώς από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 η κατάσταση όλο και χειροτερεύει, καθώς η ελληνική κοινή γνώμη δεν φαίνεται να κατανόησε το πρόβλημα. Δεν κατάλαβε δηλαδή πως η ελεύθερη πληροφόρηση είναι αδιάσπαστο στοιχείο της δημοκρατίας.
Ποιος ο ρόλος του αριστερού δημοσιογράφου, σύμφωνα με τον Γκράμσι;
Προσωπικά δεν θα έθετα το πρόβλημα με όρους Αριστεράς και Δεξιάς. Θα το έθετα με όρους εντιμότητας και επαγγελματισμού, που είναι οι δύο μεγάλοι απόντες της ελληνικής δημοσιογραφίας.
Αναφορικά όμως με το ερώτημα της «αριστερής δημοσιογραφίας», νομίζω πως το βιβλίο δίνει έμπρακτα μια απάντηση. Ο Γκράμσι, πράγματι, αποτελεί πρότυπο κυρίως στράτευσης, όχι τόσο δημοσιογραφικής δεοντολογίας, την οποία όμως πάντα σεβόταν. Αν όμως διαβάσουμε προσεκτικά τα χρονογραφήματά του, τις απόψεις του περί Τύπου, αλλά και την κριτική που πολύ συχνά ασκεί στο κόμμα του, θα βρούμε πολύτιμο υλικό, σε θέση να στοιχειοθετήσει –έστω εμπειρικά και σε γενικές γραμμές– μια «αριστερή» ή «στρατευμένη» δημοσιογραφία. Δηλαδή μια δημοσιογραφία ποιοτικά άψογη, ενδιαφέρουσα και πλούσια σε περιεχόμενο, σε θέση να ισορροπεί μεταξύ του σεβασμού για τα γεγονότα και της ανάγκης της Αριστεράς για προβολή και προώθηση των θέσεών της.