Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το «μίσος» είναι σχεδόν πάντα το πρώτο θέμα στις ειδήσεις και ότι η δαιμονοποίηση των «άλλων» -αυτών που δεν μοιράζονται τη δική μας άποψη για τον κόσμο- είναι η κινητήριος δύναμη πίσω από τον πόνο που βιώνει η ανθρωπότητα. Είτε μιλάμε για πολέμους, επεισόδια ανάμεσα σε πολίτες ή/και την αστυνομία, επεισόδια στα γήπεδα, ρατσιστικές επιθέσεις, πραξικοπήματα -που είναι και το θέμα της επικαιρότητας- διαμάχες ανάμεσα σε υποστηρικτές κομμάτων ή ακόμα και εμπρηστική ρητορική από πολιτικούς που επιχειρούν να ενεργοποιήσουν το εκλογικό σώμα, η φαρισαϊκή κατακραυγή απέναντι στους «κακούς άλλους» είναι πάντα στο μενού της ημέρας.
Από πού προέρχεται αυτό;
Η κατηγοριοποίηση των άλλων ατόμων είτε ως «συμμάχων», είτε ως «αντιπάλων» ήταν ανέκαθεν μία ανθρώπινη προτεραιότητα. Στον προϊστορικό κόσμο ήταν εξαιρετικά σπάνιο να συναντήσεις κάποιον, τον οποίο εσύ ή κάποιος από τους συγγενείς σου δεν γνώριζε ήδη. Όταν αυτό συνέβαινε, συχνά το πλεονέκτημα είχε αυτός που ήταν επιφυλακτικός και καχύποπτος γύρω από τους «ξένους». Αυτοί δηλαδή που έσπευδαν να εκτιμήσουν ποιος είναι ο ξένος σε σχέση με τους ίδιους και τα συμφέροντά τους.
Γι’ αυτό, ένα από τα παλαιότερα –και πιο ολέθρια- ανθρώπινα χαρακτηριστικά είναι η ευκολία με την οποία τοποθετούμε τους ανθρώπους σε κατηγορίες.
Κατ’ αρχήν θέλουμε να ξέρουμε εάν ένα άτομο μοιράζεται γονίδια, απόψεις και στόχους μαζί μας. Αυτό κινητοποιεί μία σειρά νοητικών βημάτων, που αποφασίζουν το βαθμό άνεσης, εμπιστοσύνης και συνεργασίας που θα δείξουμε προς το άτομο αυτό.
Η ομαδική ταυτότητα καλλιεργεί μία αίσθηση πίστης και αφοσίωσης και θέτει αντιληπτικά φίλτρα που ασκούν ισχυρή επιρροή επάνω μας. Η επιστήμη της ψυχολογίας έχει αναγνωρίσει μία σειρά γνωστικών ωθήσεων, που ενεργοποιούνται μόλις έχουμε αποφασίσει εάν κάποιος είναι «ένας από εμάς» ή όχι:
The Ultimate Attribution Error
Τείνουμε να διατηρούμε θετικές αυταπάτες για τα μέλη της «ομάδας μας» και αρνητικές αυταπάτες για τους «άλλους», ενώ βλέπουμε τις ηθικές αξίες της δικής μας ομάδας ως πιο επιθυμητές και ανώτερες από τις αντίστοιχες των «άλλων». Οι ψυχολόγοι αναφέρονται σε αυτό ως «The Ultimate Attribution Error».
Κατά συνέπεια, είμαστε αυτομάτως καχύποπτοι για τις προθέσεις και τις αξίες των «άλλων». Στην καλύτερη περίπτωση πλανώνται και στη χειρότερη είναι καταφανώς κακοί! Αυτή η πεποίθηση επιτρέπει την άσπλαχνη συμπεριφορά απέναντι στους «άλλους» και ενισχύει την αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη της δικής μας ομάδας.
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι στον προϊστορικό κόσμο ο διωγμός από την ομάδα ουσιαστικά ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη. Έτσι, αναπτύξαμε ισχυρούς, αντανακλαστικούς μηχανισμούς αφοσίωσης και μία μεγάλη ευαισθησία στην πίεση συμμόρφωσης με τους «δικούς μας».
Η «ομοιογένεια των άλλων»
Τείνουμε να βλέπουμε τα μέλη των «άλλων ομάδων» ως πιο ομοιογενή μεταξύ τους απ’ ότι τα μέλη της δικής μας ομάδας και οι πράξεις κάθε ατόμου (ρατσιστικές, τρομοκρατικές, εγκληματικές) εκλαμβάνονται σαν να είναι τυπικές των «άλλων ομάδων» συνολικά. Όμως τα πιο ακραία άτομα εντός των δικών μας ομάδων τα βλέπουμε απλώς ως «εκκεντρικά» και θεωρούμε τις ακραίες πράξεις τους «αποκλίσεις» μη τυπικές της δικής μας ομάδας.
Δοκιμάστε να ρωτήσετε κάποιον, πως είναι το «τυπικό» μέλος κάποιας ομάδας στην οποία ο ίδιος ανήκει (θρησκεία, αθλητική ομάδα, πολιτική παράταξη, εργασιακή ομάδα, πνευματικότητα, μουσική κουλτούρα, φιλοσοφία, τρόπος διασκέδασης κ.α). Μετά από μία σύντομη αμήχανη παύση, πιθανότατα θα λάβετε μία απάντηση του τύπου «ε, έχουμε όλων των ειδών τους ανθρώπους, κάθε άνθρωπος είναι ένα μοναδικό άτομο» κλπ.
Έπειτα, ρωτήστε τον πως είναι το τυπικό μέλος κάποιας «αντίπαλης» ομάδας. Πιθανότατα θα λάβετε μία πιο γρήγορη απάντηση, η οποία δεν αποκλείεται να ξεκινά με κάτι όπως «ωχ, αυτοί οι τύποι, είναι όλοι … (ίδιοι)».
Πολλές έρευνες έχουν δείξει άλλωστε, ότι τα μέλη άλλων ομάδων μας φαίνεται ότι μοιάζουν πολύ περισσότερο απ’ ότι τα μέλη των δικών μας ομάδων (κλασικά παραδείγματα οι φυλετικές περιπτώσεις: «όλοι αυτοί οι Ασιάτες μου φαίνονται ίδιοι» κλπ).
Επίμονες Πεποιθήσεις και Απατηλοί Συσχετισμοί
Από τη στιγμή που θα πιστέψουμε κάτι ως αλήθεια, είναι δύσκολο οποιαδήποτε στοιχεία να μας αλλάξουν την πεποίθηση αυτή. Με κάποιο τρόπο επιλέγουμε να βλέπουμε τα κομμάτια που επιβεβαιώνουν την πεποίθησή μας και αγνοούμε ότι έρχεται σε αντίθεση με αυτή. Αν μη τι άλλο, αφού ξέρουμε ότι έχουμε δίκιο, πρέπει κάτι να μην πηγαίνει καλά με τις πληροφορίες που δεν επαληθεύουν αυτό που ήδη ξέρουμε! Βλέπουμε τα πράγματα που περιμένουμε να δούμε.
Ας πούμε ότι είναι μία ομάδα ανθρώπων για τους οποίους πιστεύεις ότι είναι θυμωμένα άτομα χωρίς καθόλου χιούμορ. Χρειάζεται να γνωρίσεις μόνο ένα άτομο από αυτή την ομάδα, του οποίου η συμπεριφορά να ταιριάζει με αυτό το στερεότυπο και αμέσως η ιδέα που έχεις για την ομάδα επιβεβαιώνεται και ενισχύεται. Εάν όμως γνωρίσεις ένα άτομο από αυτή την ομάδα, το οποίο δεν ταιριάζει καθόλου με το στερεότυπο που έχεις ήδη, μπορεί να συγχυστείς. Τι νοητικό σου σχήμα σε απογοήτευσε, δεν είχες προβλέψει κάτι τέτοιο.
Παρ’ όλα αυτά, η εμπειρία αυτή δε φτάνει για να σπάσει το στερεότυπο που έχουμε στο μυαλό μας. Θεωρούμε το άτομο «εξαίρεση» στον κανόνα ή παρέκκλιση από το τυπικό της άλλης ομάδας. Ίσως και να δημιουργήσουμε μία υποκατηγορία του στερεοτύπου, η οποία μας επιτρέπει να διατηρήσουμε την αρχική μας πεποίθηση.
Τι συμβαίνει τελικά;
Τείνουμε να χρησιμοποιούμε κάθε δυνατό μέσο για να κατατάξουμε τους ανθρώπους «μαζί μας» ή «απέναντί μας». Η φυλή, το έθνος και η θρησκεία είναι από τα πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα κριτήρια, κάτι που εξηγεί μεγάλο μέρος των προβλημάτων της ανθρωπότητας από την αρχή της ιστορίας.
Υπάρχει μάλιστα η «υποψία», ότι η ευκολία με την οποία αναπτύχθηκαν οι «ντοπιολαλιές» -οι τοπικές προφορές και διάλεκτοι μέσα στις χώρες- είναι αποτέλεσμα της ανάγκης μας να ανακοινώσουμε άμεσα «που ανήκουμε». Εάν είσαι από εδώ γύρω, πολύ πιθανό να μοιραζόμαστε γονίδια, συμμαχίες ή στόχους και αυτό με ενθαρρύνει να σου φερθώ καλύτερα απ’ ότι αν ήσουν «ξένος».
Φυσικά, μπορεί η ανθρώπινη φύση να είναι έτσι, αυτό όμως δε σημαίνει ότι και πολλοί, που γνωρίζουν πως λειτουργούν αυτά τα πράγματα, δεν εκμεταλλεύονται τις τάσεις αυτές για αυτό που θεωρούν όφελος των… δικών τους ομάδων.
Το «διαίρει και βασίλευε» είναι μία πανάρχαια τακτική, βασισμένη σε αυτή τη γνώση, η οποία χρησιμοποιείται για την επιρροή και τον έλεγχο των μαζών (ομάδων) ευρύτατα, αυξητικά και με ιδιαίτερη επιτυχία μέχρι σήμερα.
Γι’ αυτό είναι καλό τουλάχιστον να γνωρίζουμε ποια είναι η τάση μας, ώστε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε και πιο εύκολα πότε κάποιος τρίτος πάει να την εκμεταλλευτεί, παίζοντας παιχνίδι εις βάρος τόσο της «δικής μας» ομάδας, όσο και των «άλλων» -ή αυτών που έχουμε καταλήξει να πιστεύουμε ότι είναι οι «άλλοι».
Ένα είναι το βέβαιο: όταν δύο τρώγονται γύρω από το τραπέζι, ένας τρίτος… τους τρώει το φαγητό. Και είναι πάρα πολύ πιθανό, να τους έχει βάλει ο ίδιος να τρώγονται…
