Το Σάββατο 15 Οκτωβρίου, η Κρήτη βίωσε μια καταστροφική κακοκαιρία, λόγω διέλευσης ενός βαρομετρικού χαμηλού το οποίο προκάλεσε πλημμύρες σε πολλές περιοχές του νησιού (κυρίως στις βόρειες ακτές), με δύο θύματα στην περιοχή της Αγίας Πελαγίας στο Ηράκλειο και μεγάλες καταστροφές τόσο στην περιοχή αυτή όσο και στη Σητεία Λασιθίου.
Είναι γνωστό ότι το φθινόπωρο η δραστηριότητα των βαρομετρικών χαμηλών στη Μεσόγειο είναι αυξημένη και η χώρα μας επηρεάζεται συχνά από καιρικά συστήματα που προκαλούν ισχυρές βροχοπτώσεις. Η μεγάλη διαφορά της θερμοκρασίας μεταξύ της επιφάνειας της θάλασσας και του αρκετά ψυχρότερου υπερκείμενου αέρα, δημιουργεί αστάθεια και εκδήλωση καταιγίδων κυρίως πάνω από θαλάσσιες και παραθαλάσσιες περιοχές. Ήδη από την Πέμπτη 13 Οκτωβρίου 2022, δύο ημέρες πριν τις καταστροφές στην Κρήτη, το ίδιο βαρομετρικό χαμηλό που επηρέασε την περιοχή είχε προκαλέσει καταστροφές στην Σικελία και την Παρασκευή 14 Οκτωβρίου 2022 σημαντικά ύψη βροχής στο Ιόνιο και στη Δυτική Ελλάδα (ευτυχώς χωρίς σοβαρές συνέπειες) ενώ τα συνεχώς ανανεούμενα προγνωστικά δεδομένα τόνιζαν τη δυναμική που έχει το φαινόμενο αυτό στο να προκαλέσει μεγάλα ύψη βροχής σε εκτεταμένες περιοχές της Κρήτης το Σάββατο 15 Οκτωβρίου.
Παρόλα αυτά, η ενημέρωση που έφτασε στις αρχές και στους πολίτες του νησιού ήταν περιορισμένη. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας στις 13 Οκτωβρίου 2022 δεν είχαν κληθεί στελέχη από την Περιφέρεια Κρήτης, αλλά μόνο από την Περιφέρεια Δυτικής ΕλλάδαςΙονίου και Ηπείρου, όπου μάλιστα εστάλη και προειδοποιητικό μήνυμα από το 112. Στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να εντοπίσει αστοχίες και λάθη στη διαχείριση της συγκεκριμένης κακοκαιρίας, αλλά κυρίως να προτείνει λύσεις για την καλύτερη προετοιμασία των αρμόδιων δημόσιων αρχών στο άμεσο μέλλον. Παρόμοιες επισημάνσεις είχαμε κάνει και με αφορμή την κακοκαιρία «Ελπίδα» η οποία έπληξε με σφοδρές χιονοπτώσεις την Αττική, αλλά δυστυχώς δεν έχει σημειωθεί η προσδοκώμενη πρόοδος στις πολιτικές πρόληψης και διαχείρισης των επιπτώσεων έντονων καιρικών φαινομένων.
Οι επτά προτάσεις που ακολουθούν προσπαθούν επομένως να κωδικοποιήσουν ενέργειες και πρωτοβουλίες οι οποίες θα βοηθήσουν στην καλύτερη προετοιμασία όλων μας ενόψει τέτοιων φαινομένων:
1) Επιχειρησιακή αξιοποίηση ερευνητικών μοντέλων πρόγνωσης
Η μετεωρολογική ενημέρωση, ειδικά σε αναμενόμενα γεγονότα μεγάλης εμβέλειας, θα πρέπει να γίνεται με οργανωμένο τρόπο και να υποστηρίζεται από ομάδα επιστημόνων οι οποίοι θα προέρχονται από φορείς οι οποίοι έχουν αποδεδειγμένη επιχειρησιακή και ερευνητική εμπειρία στα θέματα παρατήρησης και πρόγνωσης καιρού, χωρίς αποκλεισμούς και απαγορεύσεις. Αυτό δυστυχώς δεν ισχύει σήμερα στη χώρα μας. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, ήδη από το 2019, έχει κυκλοφορήσει Οδηγία για τα Σχέδια Δράσης για πλημμυρικά φαινόμενα (ΑΔΑ: ΩΧΦΧ46ΜΚ6Π-ΩΛΨ) στην οποία χαρακτηριστικά αναφέρεται (σελ.75): «Τονίζεται ότι μετεωρολογικά προϊόντα (αριθμητικά μοντέλα πρόγνωσης καιρού, άλλες ειδικές προγνώσεις καιρού, κλπ) που παράγουν εκπαιδευτικά ιδρύματα και άλλα ερευνητικά κέντρα και ινστιτούτα, έχουν ερευνητικό και ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν θεσμικά από την πολιτεία» (η έντονη επισήμανση όπως αναφέρεται στο έγγραφο αυτό). Έχουμε επομένως το παράδοξο (και τελικά επικίνδυνο) γεγονός να αγνοείται εμφατικά η επιστημονική γνώση η οποία προέρχεται από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό ιστό της χώρας, ενώ δεν έχει ζητηθεί ποτέ η επαλήθευση της αξιοπιστίας αυτών των «προϊόντων» ούτε καν προφανώς η διερεύνηση της αξιοποίησης τους ώστε να προστατευτούν οι ζωές και οι περιουσίες των πολιτών.
2) Δημιουργία μόνιμης taskforce
Η επιστημονική ομάδα θα πρέπει να συνεργάζεται όχι μόνο κατά την διάρκεια των ενημερώσεων αλλά σε διαρκή βάση και να λειτουργεί ως «taskforce»η οποίαθα ανταλλάσσει δεδομένα, θα σχεδιάζει και θα αναπτύσσει υπηρεσίες και εργαλεία για την υποστήριξη της Πολιτείας. Σε συνεννόηση με την Πολιτική Προστασία σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο, η επιστημονική ομάδα και οι φορείς που την αποτελούν θα υποστηρίζουν με τις υπηρεσίες αυτές την καλύτερη προετοιμασία απέναντι στις φυσικές καταστροφές που σχετίζονται με τον καιρό.
3) Ολοκληρωμένη και άμεση ενημέρωση των περιφερειακών και τοπικών αρχών
Η «taskforce» θα πρέπει να είναι επιφορτισμένη και με την ενημέρωση των στελεχών των Περιφερειών οι οποίες αναμένεται να επηρεαστούν ώστε να μεταφέρουν την πιο έγκυρη και επικαιροποιημένη ενημέρωση όπως τοπικούς φορείς.Σήμερα, πρέπει να τονιστεί ότι η ενημέρωση των τοπικών φορέων περιορίζεται μόνο στην αποστολή ενός σύντομου κειμένου/δελτίου επιδείνωσης καιρού, χωρίς άλλες κρίσιμες πληροφορίες (πχ. χάρτες καιρού, ενημέρωση για την πορεία του φαινομένου, τι έχει προκαλέσει ως τώρα, πόσο βρέχει και πού, ποια είναι ή ένταση του ανέμου, πότε αναμένεται να υποχωρήσουν τα φαινόμενα) ώστε να υποστηριχθεί αποτελεσματικά η λήψη αποφάσεων. Επιπροσθέτως, σε όλες τις συσκέψεις που λαμβάνουν χώρα σε περιφερειακό επίπεδο δεν συμμετέχουν μετεωρολόγοι ώστε να μεταφέρουν την απαιτούμενη πληροφορία, να ενημερώνουν για τα νεότερα δεδομένα και να τονίζουν τόσο την επικινδυνότητα της κατάστασης όσο και τονβαθμό εμπιστοσύνης στις διαθέσιμες προγνώσεις. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να ενισχυθούν περαιτέρω και οι διοικητικές δομές και ο τρόπος λειτουργίας της Πολιτικής Προστασίας σε περιφερειακό επίπεδο.
4) Ενσωμάτωση καινοτομίας στις επιχειρησιακές αποφάσεις
Η πρόοδος της μετεωρολογίας τα τελευταία χρόνια και η βελτίωση των αριθμητικών μοντέλων πρόγνωσης καιρού επιτρέπει να έχουμε ακόμα πιο εξειδικευμένα μετεωρολογικά προϊόντα, όπως πρόγνωση ύψους χιονιού, πρόγνωση δημιουργίας χαλαζιού, πρόγνωση κεραυνικής δραστηριότητας, πορεία του μετώπου μιας δασικής πυρκαγιάς, κ.λπ. Πρέπει να ξεκινήσουμε να δοκιμάζουμε και να ελέγχουμε τη αξιοπιστία αυτών των νέων προϊόντων και υπηρεσιών ώστε να υποστηριχθεί ακόμη καλύτερα η Πολιτική Προστασία στη λήψη αποφάσεων.
5) Επενδύσεις σε δίκτυα
Είναι απαραίτητη η επέκταση/πύκνωση δικτύων παρακολούθησης τόσο με μετεωρολογικά ραντάρ όσο και με μετεωρολογικούς σταθμούς, όργανα και αισθητήρες που επιτρέπουν την παρακολούθηση των φαινομένων τα οποία βρίσκονται σε εξέλιξη. Παρόλη την πρόοδο την τελευταία δεκαετία στην πρόγνωση καιρού, υπάρχουν ακόμα όρια στην αξιοπιστία των προγνώσεων. Δυστυχώς δεν θα μπορέσουμε ποτέ να πετύχουμε την άριστη πρόγνωση τόσο για τον τόπο όσο και για τον χρόνο εκδήλωσης έντονων φαινομένων. Ο συνδυασμός εξειδικευμένων προγνώσεων και πυκνών παρατηρήσεων πρέπει να ολοκληρώνεται σε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, όπως αναλύουμε στη συνέχεια.
6) Διαμόρφωση συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης σε τοπικό επίπεδο
Είναι απαραίτητη η ενίσχυση της μετεωρολογικής ενημέρωσης σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, η θεσμική ενημέρωση που σήμερα λαμβάνουν πριν από ένα έντονο/ακραίο καιρικό γεγονός οι Δήμοι και οι Περιφέρειες είναι ελλιπής, ενώ είναι σχεδόν ανύπαρκτη κατά τη διάρκεια εκδήλωσης του φαινομένου. Πώς, επομένως, θα δράσουν οι τοπικοί φορείς στην αντιμετώπιση των συνεπειών του καιρικού γεγονότος ενώ δεν λαμβάνουν τη σχετική πληροφόρηση; Η Πολιτεία οφείλει να οργανώσει την εξειδικευμένη αυτή ενημέρωση, σε συνεργασία με τους μετεωρολογικούς φορείς, λαμβάνοντας υπόψιν τα κλιματολογικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής και να αναπτύξει συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης για την υποστήριξη των Δήμων και Περιφερειών. Τα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης είναι εργαλεία και υπηρεσίες τα οποία συμβάλλουν στη μετουσίωση της γνώσης και της πληροφόρησης σε αποφάσεις. Οι τοπικοί Δήμοι και οι Περιφέρειες πρέπει να συμμετέχουν σε όλη τη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης των συστημάτων αυτών, να γνωρίζουν στις βασικές αρχές λειτουργίας τους και να έχουν επίγνωση και των περιορισμών τους.
Υπενθυμίζουμε ότι υπάρχουν σήμερα διάφορα χρηματοδοτικά εργαλεία (π.χ. «Πρόγραμμα Αντώνης Τρίτσης», «Ψηφιακές Πόλεις»)τα οποία καλούν τους Δήμους και τις Περιφέρειες να αναπτύξουν και να λειτουργήσουν τέτοια συστήματα σε συνεργασία με τους μετεωρολογικούς φορείς της χώρας, αλλά η ανταπόκρισή τους είναι περιορισμένη.
7) Εκπαίδευση και αξιοποίηση εθελοντικών ομάδων
Είναι επίσης αναγκαίο να αξιοποιηθεί οργανικά η δράση των εθελοντικών ομάδων οι οποίες δραστηριοποιούνται σε επίπεδο Περιφέρειας και Δήμου και να εκπαιδευθούν αυτές στη χρήση των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης, ώστε η πολύ σημαντική δουλειά που ήδη κάνουν να ενισχυθεί με την έγκυρη και έγκαιρη επιστημονική ενημέρωση και τεκμηρίωση.
Εν κατακλείδι, η προστασία της ζωής και της περιουσίας των πολιτών δεν μπορεί να γίνεται με αποσπασματικά μέτρα, με ξεπερασμένες μεθοδολογίες, με αποκλεισμούς και αλλαγή στρατηγικών έπειτα από κάθε εκλογή νέας κυβέρνησης και πολιτικής ηγεσίας των συναρμόδιων φορέων. Οφείλουμε όλοι να αντιληφθούμε ότι η επιστημονική γνώση σε συνθήκες κλιματικής κρίσης συνιστά ένα πολύτιμο εργαλείο το οποίο είναι σε θέση να βοηθήσει αποτελεσματικά την άμυνα μας απέναντι στα έντονα και ακραία καιρικά φαινόμενα. Οφείλουμε, συνεπώς, να την αξιοποιήσουμε άμεσα.
* Κώστας Λαγουβάρδος, Μετεωρολόγος-Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών – Ανάλυση στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ