Η διεθνής οικονομική θεωρία υιοθετεί τρεις προσεγγίσεις της νομικής φύσης του δημόσιου χρέους μιας χώρας και των συνεπειών σε περίπτωση αδυναμίας αποπληρωμής του.
Η πρώτη, που υιοθετείται από το ΔΝΤ και μεγάλο μέρος των Αγγλοσαξόνων θεωρητικών, αντιμετωπίζει το χρέος (debt) ως μία εμπορική σχέση, όπου σε περίπτωση αδυναμίας πληρωμής των χρεών (debt default), πρέπει να εφαρμοστεί το πτωχευτικό δίκαιο (bankruptcy law) με σκοπό την εξόφληση των δανειστών.
Έτσι, τα κράτη είναι υποχρεωμένα να υλοποιούν τα απαραίτητα μέτρΑ για την εξασφάλιση των πόρων που θα αποπληρώσουν το χρέος.
Του ΠΕΤΡΟΥ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗ*
Με βάση το καταστατικό του ΔΝΤ, οι αρχές της δανειζόμενης χώρας και το ΔΝΤ – εφόσον ζητηθεί η βοήθειά του - πρέπει να συμφωνήσουν σε συγκεκριμένο πρόγραμμα οικονομικής πολιτικής και δημοσιονομικής προσαρμογής. Οι δεσμεύσεις που αναλαμβάνει μία χώρα, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της διαδικασίας δανεισμού της από το ΔΝΤ. Διότι η επιστροφή της χώρας σε κατάσταση οικονομικής και χρηματοοικονομικής σταθερότητας και σε διαχειρίσιμο - εξυπηρετήσιμο χρέος (sustainable debt) είναι αυτή που διασφαλίζει την επιστροφή των κεφαλαίων στο ΔΝΤ, ώστε να μπορούν να διατεθούν μελλοντικά σε άλλα κράτη.
Όμως, εάν ένα κράτος λειτουργεί όπως μία επιχείρηση, δεν θα εκπληρώνει τον κοινωνικό του ρόλο - με προφανείς επιπτώσεις στο επιπέδο ζωής, στην κοινωνική δικαιοσύνη και στην κοινωνική συνοχή.
Η άρνηαη πληρωμής και η περίπτωση της Αργεντινής
H δεύτερη προσέγγιση δίνει στα κράτη το δικαίωμα άρνησης ή αναστολής πληρωμής του χρέους όταν βρίσκονται σε «κατάσταση ανάγκης» (state of necessity),
H θέση αυτή έγινε δεκτή το 1980 τόσο από την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου του ΟΗΕ ως «εθιμικός κανόνας», όσο και από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (1997).
Χρησιμοποιώντας την δυνατότητα αυτή η κυβέρνηση της Αργεντινής κήρυξε την χώρα το 2002 σε κατάσταση «έκτακτης ανάγκης στην κοινωνική, οικονομική, διοικητική, οικονομική και συναλλαγματική πολιτική» αναστέλλοντας την πληρωμή του εξωτερικού της χρέους.
Όμως, η αδυναμία της Αργεντινής να καλύψει τις δανειακές υποχρεώσεις της, την έθεσε εκτός διεθνών αγορών, σταματώντας απότομα τη ροή των επενδύσεων προς τη χώρα. Οι διαπραγματεύσεις με τους πιστωτές είχαν ως αποτέλεσμα την διαγραφή του 70% του χρέους ενώ –αρχικά- εθνικά και διεθνή δικαστήρια έκριναν τις πράξεις της Αργεντινής σύμφωνες με το διεθνές δίκαιο.
Ομως τα περισσότερα Hedge Funds απαιτούσαν ολική αποπληρωμή του οφειλόμενου ποσού και κατέθεσαν αγωγές σε δικαστήρια των ΗΠΑ – ενώ η κυβέρνηση της Αργεντινής προχωρούσε σε αποπληρωμή των δανείων του ΔΝΤ που με βάση το καταστατικό του δεν μπορούν να κουρευτούν.
Το 2014 η κυβέρνηση της Αργεντινής αναγκάστηκε να προχωρήσει για δεύτερη φορά σε στάση πληρωμών (επιλεκτική στάση πληρωμών), λόγω αδυναμίας συμφωνίας με τους πιστωτές, ενώ Αμερικάνικα δικαστήρια έπαιρναν αποφάσεις υπέρ των πιστωτών.
«Απεχθές» χρέος
Η τρίτη προσέγγιση συνδέεται με την απόφαση της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ένωσης το 1921 που διέγραψε όλα τα χρέη που προερχόντουσαν από την τσαρική περίοδο διακυβέρνησης της χώρας, με την αιτιολογία ότι «κανένας λαός δεν είναι υποχρεωμένος να πληρώσει την αξία αυτών των αλυσίδων που ο ίδιος ο λαός φορούσε στη διάρκεια των αιώνων». Κυριότερο επιχείρημα που προβάλλεται από τους υποστηρικτές της προσέγγισης είναι ότι δεν πρέπει να πληρωθεί το «απεχθές χρέος» (odious dept).
«Απεχθές» χαρακτηρίζεται το δυσβάστακτο χρέος που δημιουργήθηκε χωρίς τη συναίνεση του λαού, εν γνώσει των πιστωτών. Στη διευρυμένη έννοια του «απεχθούς χρέους» μπορούν να ενταχθούν όλα τα δάνεια που παραβιάζουν βασικές αρχές του διεθνούς δικαίου (άδικος πλουτισμός, δόλος, υπερβολικό κόστος δανεισμού) που πηγάζουν από τη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών και τη Συνθήκη της Βιέννης που διέπει το δίκαιο των διεθνών συμβάσεων και άλλες συνθήκες.
Όμως, σύμφωνα με τον King J. (2002) αιτία δημιουργίας «απεχθούς χρέους» δεν προέρχεται μόνο σε περίπτωση τυραννικών ή δικτατορικών καθεστώτων. Ακόμα, και στην περίπτωση εκλεγμένης κυβέρνησης η οποία θα προβεί σε μη νόμιμες ενέργειες και σε αντιπαράθεση της λαϊκής εντολής και εμφανιστούν φαινόμενα διαφθοράς και προσωπικού πλουτισμού, ή η παροχή προνομίων που ωφελούν συγκεκριμένες κοινωνικές – επαγγελματικές ομάδες μπορούν να θεωρηθούν αιτίες δημιουργίας «απεχθούς χρέους».
Στα πλαίσια ενός διεθνούς δικαστηρίου θα πρέπει η κυβέρνηση να αποδείξει ότι ένα μέρος ή το συνολικό χρέος που δημιουργήθηκε από τις προηγούμενες κυβερνήσεις ανήκει στην κατηγορία του «απεχθούς χρέους» ενώ οι πιστωτές θα πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξουν ότι οι απαιτήσεις τους δεν ανήκουν στην κατηγορία του «απεχθούς χρέους» και ότι το κράτος – οφειλέτης μπορούσε να ανταποκριθεί στις δανειακές του υποχρεώσεις.
Η Επιτροπή Αλήθειας Δημοσίου Χρέους που συστάθηκε από την Βουλή των Ελλήνων τον Απρίλιο του 2015 κατέληξε στην Προκαταρτική της Έκθεση τον Ιούνιο του 2015 ότι «το ελληνικό δημόσιο χρέος σήμερα, τον Ιούνιο του 2015, είναι μη βιώσιμο, διότι η Ελλάδα δεν είναι σε θέση να το εξυπηρετήσει χωρίς να πλήξει καίρια την ικανότητά της να ανταποκρίνεται στις βασικές υποχρεώσεις της για προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία για ενδεικτικές περιπτώσεις παράνομου, αθέμιτου, και επονείδιστου χρέους προς κάθε έναν δανειστή. (immoral and illegitimate obligations)».
Όμως, παρά την εντατική συζήτηση στην πολιτική και στην ακαδημαϊκή κοινότητα η προσέγγιση του «απεχθούς χρέους» δεν έχει ποτέ χρησιμοποιηθεί σε ένα Διεθνές Δικαστήριο. Όμως, μέλη της επιτροπής που στο παρελθόν υπήρξαν υπεύθυνοι της οικονομικής πολιτικής χωρών με αντίστοιχα προβλήματα -όπως ο Ισημερινός – είχαν προβεί σε χρήση του όρου «απεχθούς χρέους» σε ρητορικό επίπεδο με αποτέλεσμα την πιθανή φοβία στους ιδιώτες-κατόχους των κρατικώ ομολόγων για την μή-πληρωμή τους.
Κούρεμα και αναδιάρθρωση
Στην πράξη το κράτος του Ισημερινού είχε προχωρήσει σε επαναγορά ομολόγων –με καλύτερους όρους από την δευτερογενή αγορά – που σε θεωρητικό επίπεδο μπορεί να αποδοθεί ο όρος κούρεμα χρέους ή σε μή πληρωμή του «απεχθούς χρέους».
Έρευνα της Κεντρικής Τράπεζας Ισπανίας (2008) διαπιστώνει ότι τα κράτη που προχώρησαν σε αναδιάρθρωση χρέους είχαν μικρή μείωση του ΑΕΠ, μικρό «κούρεμα» και σημαντική επιμήκυνση του χρόνου εξόφλησης. Αντίθετα, οι χώρες που προχώρησαν σε στάση πληρωμών και μετά σε αναδιάρθρωση το «κούρεμα» ήταν μεγαλύτερο. Η έρευνα αποδεικνύει ότι οι χώρες που προχώρησαν σε στάση πληρωμών είχαν μείωση χρέους κατά μέσο όρο 41,8%, μεγάλη πτώση του ΑΕΠ (7,5%) αλλά και θεαματική ανάκαμψη την επόμενη χρονιά (6%).
Ενώ, οι χώρες που προχώρησαν σε αναδιάρθρωση παρουσίασαν μείωση χρέους κατά μέσο όρο 19,2%, μικρή πτώση του ΑΕΠ (3,6%) αλλά και μικρότερη ανάκαμψη (1%). Σύμφωνα με την Κεντρική Τράπεζα της Ισπανίας (2008) η διαφορά οφείλεται στο γεγονός ότι «η πράξη της στάσης πληρωμών τείνει να αυξάνει τη διαπραγματευτική δύναμη του κράτους και να μειώνει την ισχύ των πιστωτών» Όμως, τα κράτη που προέβησαν σε αναδιάρθρωση μπορούν να έχουν γρηγορότερη πρόσβαση στις αγορές για την χρηματοδότησή τους σε αντίθεση με τα κράτη που παρουσίασαν στάση πληρωμών.
Φόροι και πλεονάσματα
Στην εποχή μας, η κυβέρνηση υπερηφανεύεται για την υπέρβαση του στόχου στο πρωτογενές πλεόνασμα αφού με βάση την ανακοίνωση της ΕΛΣΤΑΤ το πρωτογενές πλεόνασμα –για το 2016- έφτασε στο 3,9% αντί για 0,5% που ήταν η πρόβλεψη. Η επίτευξη του συγκεκριμένου πλεονάσματος υπερβαίνει τους μνημονιακούς στόχους (ή τους στόχους των θεσμών) ως επακόλουθο της υπερφορολόγησης των επιχειρήσεων, των πολιτών και των κοινωνικών περικοπών.
Τα στοιχεία αποδεικνύουν πως η συμμετοχή των φόρων στη διαμόρφωση του πρωτογενούς πλεονάσματος διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο αφού αυξήθηκαν κατά τουλάχιστον 2,8 δισ. συγκριτικά με το 2015. Όμως, πλήθος ερευνών έχουν καταλήξει –σε αντίθεση με τις απόψεις των αξιωματούχων- στο συμπέρασμα πως η αύξηση των φόρων ως τρόπος μείωσης των ελλειμμάτων δεν επιφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού συνήθως οι φόροι δημιουργούν στρεβλώσεις στην οικονομική δραστηριότητα με την ύπαρξη αντικινήτρων στην εργασία, στην αποταμίευση και στην επένδυση.
Σε έρευνά της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών Εμπόρων Ελλάδος (ΓΣΕΒΕΕ, 2017) αναφέρεται πως «συνεχίστηκε και το 2016 η φτωχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, και είναι ενδεικτικό ότι περισσότερα από επτά στα 10 νοικοκυριά παρουσίασαν μείωση των εισοδημάτων τους τη χρονιά που έφυγε».
Τα πρώτα ερωτήματα έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους για την επίτευξη και των μελλοντικών πρωτογενών πλεονασμάτων αφού κατά το πρώτο τρίμηνο του 2017 όλοι οι κωδικοί των φορολογικών εσόδων υστερούν έναντι των στόχων που έχουν τεθεί. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις (flash estimates) της ελληνικής στατιστικής αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), το πραγματικό ΑΕΠ διαμορφώθηκε στα €45,76 δις το α΄ τρίμηνο 2017, από €45,82 δισ. το δ' τρίμηνο 2016 και €45,99 δις το α'τρίμηνο 2016. Υπάρχει δηλαδή συρρίκνωση του πραγματικού ΑΕΠ το α'τρίμηνο 2017.
Ελάφρυνση και διαγραφή χρέους
Τα συγκεκριμένα πλεονάσματα καλούνται να σηκώσουν το κύριο βάρος της συμφωνίας που προωθείται μεταξύ της κυβέρνησης και των θεσμών με την κυβέρνηση να καλείται να εφαρμόσει μέτρα επώδυνα για τους πολίτες, για να μπορέσει η χώρα να εκπληρώσει τις μελλοντικές δανειακές της υποχρώσεις μέσω της καινούργιας ροής χρηματοδότησης. Παράλληλα, η τωρινή κυβέρνηση αναφέρει πώς τα μέτρα θα εφαρμοστούν μόνο εάν ξεκινήσουν οι συζητήσεις για την ελάφρυνση του χρέους και τη μετατροπή του σε "βιώσιμο" – όρος που είχε χρησιμοποιηθεί και από τις προηγούμενες κυβερνήσεις.
Η διαγραφή χρέους δεν μπορεί να συζητηθεί στα πλαίσια του ΔΝΤ, ή στα πλαίσια των Ευρωπαϊκών θεσμών. Μπορεί όμως να συζητηθεί στη Λέσχη των Παρισίων (Club de Paris) που ιδρύθηκε το 1956 και απαρτίζεται από 22 μέλη-κράτη - τα περισσότερα είανι και δανειστές μας. Στις συνεδριάσεις της, εκτός των είκοσι δύο μελών συμμετέχουν και εκπρόσωποι του ΔΝΤ, της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Διάσκεψης του ΟΗΕ για το Εμπόριο και άλλων παγκόσμιων καιπεριφερειακών οργανισμών.
Στο συγκεκριμένο Club de Paris καταφεύγουν χώρες όπως η Αϊτή, η Τυνησία, η Μιανμάρ, το Αφγανιστάν και άλλες χώρες από την Αφρική, τη Λατινική Αμερική και πρώην κομμουνιστικές χώρες, ζητώντας διαγραφή χρέους και το ξεκίνημα μιας καινούργιας αρχής…
Αν δεν βρούμε λύση με τους Ευρωπαίους και το ΔΝΤ, ίσως αναγκασθούμε κι εμείς κάποια στιγμή να προσφύγουμε στο Club, επιζητώντας την ευκαιρία για μία νέα αρχή.
Περιμένοντας τους χορούς να ξεκινήσουν…
Oικονομολόγος
Mεταπτυχιακό Ειδίκευσης στην Οικονομική Ανάλυση-Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Τρίπολη
MSc in Business Analysis and Finance, University of Leicester, UK
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΔΙΕΘΝΗΣ
Central Bank of Spain (2008) «The Role of the IMF in recent sovereign debt restructurings: Implications for the policy of lending into arrears»
IMF, “Assessing Sustainability”, prepared by the policy Development and Review Department, May 2002.
Κing, J. (2002) The Doctrine of Odious Debt Under International Law Definition, Centre for International Sustainable Development Law, Montreal Quebec,
CanadaSack, A.N. (1927) Les effects de transformations des ‘Etas sur leur detters publiques et antres obligations financieres, Paris, Recueil Sirey
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Κατρούγκαλος, Γ. (2010) Η συνταγματικότητα του νόμου 3845/2010 και του Μνημονίου για τα μέτρα εφαρμογής των συμφωνιών με ΔΝΤ, Ε.Ε. και ΕΚΤ, εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου www.katrougalos.gr
Τόλιος Γ. (2011) Κρίση, «απεχθές» χρέος και αθέτηση πληρωμών, Εκδόσεις Τόπος & Γ.Τόλιος
INTERNET SOURCES
http://www.babiniotis.gr/wmt/webpages/index.php?lid=1&pid=20&apprec=59 http://www.capital.gr/arthra/3170049/biosimo-xreos-kai-alles-apates
http://www.clubdeparis.org/
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CE%B5%CF%87%CE%B8%CE%AD%CF%82_%CF%87%CF%81%CE%AD%CE%BF%CF%82 http://www.euro2day.gr/specials/opinions/article/1324409/pos-o-ishmerinos-xefortothhke-to-epahthes-hreos.html
www.eurobank.gr/research (7 ΗΜΕΡΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, ΤΕΥΧΟΣ 206, 26 ΜΑΙΟΥ 2017)
http://www.fortunegreece.com/article/ti-ine-perifimi-leschi-ton-parision-pou-epanilthe-sto-proskinio/
http://www.gsevee.gr/attachments/article/766/deltio_eisodima2016.pdf (ΕΤΗΣΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ-ΔΑΠΑΝΕΣ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ,Νο 5,2016)
http://www.hellenicparliament.gr/Enimerosi/Grafeio-Typou/Deltia-Typou/?press=7d77f95d-4b01-43ac-a78d-a4ba017df47e http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=26516&subid=2&pubid=28469177 http://www.newsbomb.gr/oikonomia/news/story/787282/elstat-sto-3-9-to-protogenes-pleonasma-gia-to-2016#ixzz4fjvQ3yl5 http://www.protothema.gr/politics/article/467306/autoi-tha-mas-xehreosoun/
