Σίγουρα σας έχει τύχει κάποια στιγμή που ήσασταν αγχωμένοι –ή ακόμα και σε κρίση άγχους / πανικού- κάποιος να σας πει «μην αγχώνεσαι, χαλάρωσε» και κάτι όπως «όλα στο κεφάλι σου είναι, μην το σκέφτεσαι». Ωραία θα ήταν η εξάλειψη του στρες να ήταν τόσο απλή υπόθεση. Δεν είναι όμως...
Όπως έχει δείξει η επιστημονική έρευνα, η μνήμη απόκρισης του στρες δεν βρίσκεται «απλώς στο κεφάλι μας», αλλά κυριολεκτικά ζει μέσα στο νευρικό μας σύστημα. Είναι ένας πρωτόγονος μηχανισμός, φτιαγμένος για κινδύνους που αντιμετώπιζαν οι πρωτόγονοι πρόγονοί μας.
Η βιολογία του στρες
Κατά την έκθεσή μας σε ένα στεσογόνο γεγονός, μία κατάσταση στην οποία αισθανόμαστε αβοήθητοι, απελπισμένοι και δεν έχουμε έλεγχο, εμπλέκεται το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημά μας (ΑΝΣ). Αυτό είναι το τμήμα του νευρικού μας συστήματος που είναι αρμόδιο για τον έλεγχο των ασυνείδητων σωματικών λειτουργιών, όπως η αναπνοή.
Πιο συγκεκριμένα, όταν βρισκόμαστε υπό μεγάλη πίεση, το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα –τμήμα του ΑΝΣ που σχετίζεται με τον μηχανισμό μάχης ή φυγής του εγκεφάλου- αναλαμβάνει τα ηνία. Ταυτόχρονα ο άξονας υποθαλάμου - υπόφυσης - επινεφριδίων του μεσεγκεφάλου αρχίζει να «παίρνει φωτιά». Ο υποθάλαμος στέλνει ένα ορμονικό μήνυμα στην υπόφυση και τους βλεννογόνους, που ενεργοποιεί τα επινεφρίδια.
Για να ενεργοποιηθεί η αντίδραση μάχης ή φυγής, ορμόνες του στρες, όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη, εκκρίνονται από τα επινεφρίδια, προκειμένου να βοηθήσουν το σώμα μας να κινητοποιηθεί έντονα για να αποφύγει τον κίνδυνο.
Το τραύμα
Σύμφωνα με τον Peter A. Levine (θεραπεία τραύματος), το τραύμα προκύπτει όταν, ενώ αυτή η βιολογική διαδικασία ενεργοποιηθεί, το άτομο δεν έχει εκείνη τη στιγμή την ευκαιρία να εκφορτίσει (την παρόρμηση του σώματος για δράση) και να επεξεργαστεί το στρεσογόνο γεγονός.
Είναι δηλαδή δυνατόν να αποφευχθεί η τραυματική απόκριση, εκφορτίζοντας την ενέργεια που παράγεται εκείνη τη στιγμή. Για παράδειγμα το τρέμουλο, το τίναγμα, το κλάμα, η φωνή μπορούν να επιτρέψουν στο άτομο να επεξεργαστεί σωματικά το στρες (την πίεση) που βιώνει.
Ωστόσο, εάν δεν γίνει αυτή η επεξεργασία, η απόκριση στο στρες παραμένει στον βαθύ ιστό στο σώμα (ο οποίος ενώνει πληροφοριακά όλους τους μύες και τα όργανα). Τότε, όταν βρεθούμε αντιμέτωποι με μία άλλη πιεστική κατάσταση –που όμως μπορεί να μην αποτελεί πραγματική απειλή- η τραυματική μνήμη του σώματος ανακαλείται.
Και αρχίζει η διαδικασία του στρες: εκκρίνεται μεγάλη ποσότητα ορμονών του άγχους, το αίμα κατευθύνεται με ταχύτητα στα άκρα μας, οι κόρες των ματιών διαστέλλονται, ο ρυθμός της αναπνοής επιταχύνεται, η καρδιά χτυπά γρήγορα και ιδρώνουμε. Το νευρικό σύστημα ανταποκρίνεται σαν αυτό το μικρό συμβάν να είναι απειλητικό για τη ζωή.
Είναι αδύνατον να ελέγξουμε αυτή τη βιολογική απόκριση με τη λογική μας. Ξεκάθαρα, δε μπορούμε να βγούμε από το άγχος μέσω της σκέψης.
Το χρόνιο στρες οδηγεί σε «αποκοπή» από το περιβάλλον ή ακινητοποίηση (πάγωμα), με το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα και την έκκριση ορμονών του στρες να παραμένουν ενεργοποιημένα, μία κατάσταση που είναι επιβλαβής για την υγεία.
Το εγκεφαλικό στέλεχος (το πρωτόγονο κομμάτι του εγκεφάλου μας) κυβερνά την συναισθηματική εμπειρία και τη βιολογική απόκριση. Όταν το εγκεφαλικό στέλεχος ενεργοποιείται στην απόκριση μάχης ή φυγής, παρακάμπτει το πιο εξελιγμένο τμήμα του εγκεφάλου, τον προμετωπιαίο φλοιό.
Ως εκ τούτου δεν είναι δυνατόν κάποιος να βρίσκεται στην πρωτόγονη κατάσταση της μάχης ή φυγής και ταυτόχρονα να σκέφτεται λογικά και κριτικά (όπως θα έκανε εάν εκείνη την ώρα λειτουγούσε ο πρωμετωπιαίος φλοιός).
Εν κατακλείδι, μία παλιά στρεσογόνα εμπειρία την οποία δεν έχουμε επεξεργαστεί, γίνεται μία τραυματική μνήμη, η οποία «κοιμάται» στο σώμα. Ανά πάσα στιγμή, εάν κάτι θυμίσει στο νευρικό μας σύστημα κάτι από το παλιό αυτό βίωμα, μπορεί να «ξυπνήσει» αυτή τη σωματική μνήμη και την φέρει στην επιφάνεια, προκαλώντας την αντίδραση που είδαμε πιο πάνω.
Κατανοώντας τον βιολογικό μηχανισμό αυτοπροστασίας μας -γιατί το σώμα μας αντιδρά με αυτόν τον τρόπο- αποκτάμε συμπόνοια για τον εαυτό μας και τους άλλους και δύναμη για να βγούμε από αυτόν τον φαύλο κύκλο. Ξέροντας ότι πρόκειται για μία φυσιολογική διαδικασία που προσπαθεί να μας προστατεύσει από μία παλιά τραυματική εμπειρία, μπορούμε να αντικαταστήσουμε τον σκληρό εσωτερικό κριτή μας με ευγένεια. Τότε γίνεται δυνατή και η αγάπη προς τον εαυτό μας και τον άλλο άνθρωπο.
To θετικό της υπόθεσης
Τα καλά νέα είναι ότι υπάρχει τρόπος να επανεκπαιδεύσουμε το σώμα, ώστε το νευρικό μας σύστημα να μην αντιδρά στις νέες εμπειρίες μέσα από την τραυματική μνήμη του παρελθόντος, αλλά να αποκρίνεται στην παρούσα κατάσταση. Αυτό ακριβώς, η θεραπεία τραύματος, είναι ένα σημαντικό κομμάτι της δουλειάς της Σωματικής Ψυχοθεραπείας.
Βοηθητικά, επίσης, για ανθρώπους που ταλαιπωρούνται από χρόνιο στρες, κρίσεις άγχους / πανικού, αγχώδεις διαταραχές, έχουν αποδειχθεί πρακτικές όπως ενεργητικοί διαλογισμοί (τεχνικές με κίνηση), η παρατήρηση και εμβάθυνση της αναπνοής, η yoga, η αυθόρμητη κίνηση και ο ελεύθερος χορός, η ήρεμη, κατευναστική μουσική, το περπάτημα, το τρέξιμο, η επαφή με τη φύση και οι διάφορες δραστηριότητες σε αυτή.
Επίσης, πολύ βοηθητική είναι μία αγκαλιά από έναν αγαπημένο άνθρωπο, με την οποία εκκρίνεται ωκυτοκίνη, μία ορμόνη που προάγει τη σύνδεση, δημιουργώντας αίσθημα ασφάλειας.
Αυτά είναι εργαλεία για απενεργοποίηση του Συμπαθητικού Νευρικού Συστήματος και ενεργοποίηση του Παρασυμπαθητικού, που είναι ο μηχανισμός χαλάρωσης, ξεκούρασης και πέψης.
Ο στόχος είναι να αισθανόμαστε ασφαλείς, ώστε η αναπνοή, ο καρδιακός παλμός και η κυκλοφορία του αίματος να γίνονται ομαλά.