Ακόμα δεν είχε σβήσει ο απόηχος της είδησης για την προαναγγελθείσα επιστροφή της Αγίας Σοφίας στο καθεστώς που είχε από το 1453 έως το 1934 (δηλαδή μέχρι τη συμβολική απόφαση εκσυγχρονισμού του Κεμάλ Ατατούρκ, βάσει της οποίας μετατράπηκε από λατρευτικός χώρος σε μουσείο), και οι αρνητικές αντιδράσεις από τη διεθνή κοινότητα (τη Δύση, αλλά όχι μόνο) δεν άργησαν να εκδηλωθούν. Εξάλλου, αναμενόμενες και προαναγγελθείσες ήταν και αυτές.
Του Gian Andrea Garancini*
Ευρωπαϊκή Ένωση, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (Ρεπουμπλικάνοι και Δημοκρατικοί), Ορθόδοξα Πατριαρχεία, Αρχηγοί Κρατών, UNESCO κ.λπ, μαζί με πολλούς απλούς ανθρώπους όλων των χρωμάτων, τάξεων και θρησκευμάτων σε κάθε γωνιά του πλανήτη και ο ίδιος ο Ποντίφικας Φραγκίσκος κατά τη διάρκεια της κυριακάτικης οικουμενικής προσευχής Angelus από την πλατεία του Αγίου Πέτρου, εξέφρασαν οδύνη και ανησυχία για την απόφαση του Τούρκου Προέδρου .
Το BBC, το CNN, αλλά και το Al Jazeera, το οποίο σίγουρα δεν μπορεί να θεωρηθεί φιλοδυτικό μέσο, σταμάτησαν τη ροή του προγράμματός ενημερώνοντας τα εκατομμύρια των τηλεθεατών τους με Breaking News, χωρίς να περιμένουν το κανονικό δελτίο, ακριβώς για να υπογραμμίσουν τη σπουδαιότητα -και τη σοβαρότητα- της απόφασης.
Όμως και για την τούρκικη πλευρά τα επικριτικά σχόλια δεν ήταν απλώς αναμενόμενα, ήταν δεδομένα. Ο Τούρκος Πρόεδρος έχει αποδείξει ότι «παίζει» με ανοικτά χαρτιά: ανακοινώνει τι θα κάνει και κάνει ό,τι ανακοινώνει. Τίθεται λοιπόν η εξής ερώτηση: αφού η Άγκυρα είχε ήδη υπολογίσει τις διεθνείς αντιδράσεις και διαμαρτυρίες στην απόφαση «αλλαγή χρήσης» της Αγίας Σοφίας, αφού γνώριζε ότι τέτοια κίνηση δεν θα ήταν από πουθενά καλοδεχούμενη, γιατί αποφάσισε να προχωρήσει; Ειδικά τώρα, σε μια χρονική περίοδο που αρχίζει να γίνεται εμφανές τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και διεθνές επίπεδο ότι η Τουρκία ψάχνει Lebensraum (βλ. «ζωτικό χώρο) και οι ενέργειες της κάνουν θόρυβο πολύ πέρα από τα σύνορα του Έβρου, προκαλώντας σε σημείο που δεν είχε προκαλέσει τον τελευταίο αιώνα.
Κατ’ αρχάς -τουλάχιστον μέχρι σήμερα- όλες οι επίσημες αντιδράσεις και διαμαρτυρίες εκφράζουν ανησυχία, όχι θυμό. Οδύνη, όχι οργή ούτε αγανάκτηση. Η εκφρασμένη αντίδραση είναι «light». Και ενώ ο θυμός και η αγανάκτηση φοβίζουν, η ανησυχία και η οδύνη καθόλου. Το αντίθετο γαργαλούν αυτόν που θέλει να προκαλέσει. Και στην συγκεκριμένη περίπτωση για τον Τούρκο Πρόεδρο, ο οποίος δεν διστάζει για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους να εκμεταλλεύεται τους αληθινούς πρόσφυγες παίζοντας κυριολεκτικά με τις ζωές τους, η εργαλειοποίηση ενός πολιτιστικού μνημείου (η χρήση του οποίου έχει αλλάξει πολλάκις από το μακρινό έκτο αιώνα μ.Χ. όταν ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α’ διέταξε την ανέγερση ενός βυζαντινού χριστιανικού καθεδρικού ναού στο σημείο όπου το 360 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος Β’ εγκαινίασε την πρώτη λεγόμενη «Μεγάλη Εκκλησία»), μοιάζει με «υγιεινό περίπατο».
Και όπως φαίνεται, το γεγονός ότι «η Αγία Σοφία αποτελεί παγκόσμια κληρονομιά», δεν δημιουργεί αντικίνητρο για την τούρκικη ηγεσία.
Σε αυτό το πλαίσιο, τρία σημεία χρίζουν ιδιαίτερης εξήγησης και προσοχής σχετικά με την απόφαση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η διάσταση της οποίας θεωρείται μείζων αφού ακυρώνει διάταγμα του 1934 του πατέρα της μοντέρνας Τουρκίας, του ίδιου του Κεμάλ Ατατούρκ δηλαδή, με το οποίο είχε σφραγιστεί ο οικουμενικός χαρακτήρας της Αγίας Σοφίας έπειτα από 900 χρόνια λειτουργίας της ως χριστιανική εκκλησία, ακολουθούμενα από 400 χρόνια λειτουργίας της ως ισλαμικό τέμενος.
Το πρώτο σημείο έχει να κάνει με το status του Τούρκου Προέδρου ως ηγέτη της Τουρκίας: έπειτα από πέντε χρόνια ως Δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης και 17 συνεχόμενα χρόνια στο τιμόνι της χώρας του ως μετριοπαθής (αρχικά) πρωτοπόρος του Νέου Οθωμανισμού η καμπύλη εξουσίας του βρίσκεται αναπόφευκτα σε φάση εξασθένισης. Σε αυτό το πλαίσιο, η απόφαση ερμηνεύεται και ως ένεση πολιτικής βιταμίνης. Με τη νέα «άλωση» της Αγίας Σοφίας και με τρόπαιο την Ayasofya ισλαμικό τέμενος κερδίζει περισσότερους ισλαμιστές οπαδούς χωρίς να θέτει σε αμφισβήτηση την υποστήριξη των υφιστάμενο.
Το δεύτερο σημείο έχει να κάνει με το χρόνο της απόφασης και την υλοποίησή της σε μια περίοδο προετοιμασιών για την επέτειο των 200 χρόνων από το 1821. Έτσι, ο Τούρκος Πρόεδρος φαίνεται να κάνει χρήση της παραδοσιακής διπλωματικής τακτικής της προβοκάτσιας, η οποία βασίζεται στην προπαγάνδα και σε παλιές γνωστές αλλά πάντα επίκαιρες και τακτικές (πρώτα δημιουργώ το πρόβλημα και μετά παρουσιάζομαι ως παράγων επίλυσής του).
ΟΙ ΗΠΑ «ανόρεκτες» και η Ρωσία ουδέτερη
Το τρίτο σημείο έχει να κάνει με το διεθνές περιβάλλον στο εσωτερικό του οποίου αναπτύσσεται η αναβίωση του (νέου) Χαλιφάτου. Εν μέσω πανδημίας και υπό την απειλή μιας επικείμενης κοινωνικής-οικονομικής κρίσης. Με τις ΗΠΑ «ανόρεκτες» να ασχοληθούν ενεργά με τα εκτός των συνόρων τους, τουλάχιστον μέχρι τις ερχόμενες προεδρικές εκλογές. Με τη Ρωσία η οποία με την πολιτικά (όχι οικονομικά) ουδέτερη στάση της θυμίζει τους μη ευθυγραμμισμένους/αδέσμευτους της εποχής του Ψυχρού Πολέμου.
Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, προϋπολογίζοντας τα παραπάνω, έβαλε αμέσως αρκετό «νερό στο κρασί» της απόφασης του λέγοντας ότι θα επιτραπεί χωρίς περιορισμούς η είσοδος τουριστών, ότι δεν θα πειραχτούν τα πολιτιστικά μνημεία, ότι στην ουσία οι θρησκευτικές διαφορές δεν είναι πραγματικές θρησκευτικές διαφορές και η Αγία Σοφιά παραμένει κτήμα όλων. Αντιδράσεις βαρύτητας; Σχεδόν καμία.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς να μας εκπλήσσει, δεν παρουσιάζει μια ενιαία στάση, εξάλλου δεν το έχει κάνει σχεδόν ποτέ σε όλα τα σοβαρά και λεπτά ζητήματα παρά την υιοθέτηση της πάλαι ποτέ Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής & Πολιτικής Ασφάλειας ήδη από το 1993. Και δύσκολα θα διαβαστεί ως ενιαία, αποφασιστική και «απειλητική» στάση η γενική δήλωση «καταδίκης» της απόφασης των τουρκικών Αρχών που συμπεριλαμβάνεται στα συμπεράσματα του τελευταίου Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής. Η Γαλλία και η Αυστρία οι οποίες υψώνουν τις φωνές τους δεν το πράττουν για λόγους ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή δικαιοσύνης ή φιλελληνισμού, αλλά έχουν εσωτερικά θέματα με μερίδες ισλαμιστών. Και εάν δεν μας αρκούν οι αποδείξεις της για μια ακόμα φορά ευρωπαϊκής Βαβέλ, αρκετά Κράτη-Μέλη έχουν ήδη αναφερθεί στο θέμα ως πρόβλημα «εσωτερικής πολιτικής της Τουρκία»ς ή ακόμα και της Ελλάδας, στην προσπάθεια να χαμηλώσουν τους τόνους.
Το αποτέλεσμα είναι ξεκάθαρο. Μπλόφα ή μη μπλόφα, ο άνθρωπος που θέλει να περάσει στην ιστορία ως ο Νέος Σουλτάνος της Νέας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σίγουρα δεν κλονίζεται μπροστά σε αντιδράσεις που μοιάζουν ουσιαστικά ανεπαίσθητες. Προχωρά πάνω σε μια ευθεία γραμμή προς το θρησκευτικό-λαϊκιστικό-στρατιωτικό κράτος που οραματίζεται, με γνώμονες την εξουσία (στήριξη από Ισλαμιστές στο εσωτερικό της Τουρκίας, κλείνοντας στο εξωτερικό το μάτι στο ισλαμικό μέτωπο γενικά), τη δόξα και τους φυσικούς πόρους (πετρέλαιο και υγραέριο στη Μεσόγειο).
Για τα χρήματα γίνονται όλα;
Για τα χρήματα γίνονται όλα; Πιθανόν, δεδομένου του ότι από το 2005 η ιστορία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας με την ΕΕ (υπενθυμίζεται ότι η Τουρκία απέκτησε καθεστώς υποψήφιας χώρας μετά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999, ενώ κατά τη Σύνοδό στις 16 και 17 Δεκεμβρίου του 2004 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφάσισε ότι η Τουρκία πληρούσε επαρκώς τα κριτήρια για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων) είναι γεμάτη «επεισοδίων» που λύνονται πάντα «δια μαγείας» με γενναιόδωρες και όχι τόσο σπάνια αναγκαίες ενέσεις ζεστού χρήματος από τα ταμεία των Βρυξελλών στα ταμεία της Άγκυρας. Μέχρι το επόμενο επεισόδιο, μέχρι την επόμενη «ένεση». Ο καλομαθημένος προσαρμόζεται συχνά σαν χαμαιλέοντας στις ευνοϊκές για εκείνον συνθήκες, αδιέξοδα δεν υπάρχουν.
Για την εξουσία γίνονται όλα; Η εξουσία ελκύει τα πάντα και τους πάντες, όταν ασκείται δημοκρατικά κερδίζεται δύσκολα και χάνεται εύκολα και ο πειρασμός να την κρατήσει κανείς με οριακά δημοκρατικές ή καθόλου δημοκρατικές μεθόδους είναι σε κάθε περίπτωση μεγάλος.
Όπως εξελίσσονται τα γεγονότα, ξεκάθαρο συμπέρασμα δεν υπάρχει αλλά ούτε και «συνταγή» δράσης δεν υπάρχει. Οι έμπειροι διπλωμάτες υποστήριαν ανέκαθεν ότι όποιος ισχυριστεί πως κατέχει μια λύση για ότι συμβαίνει από τα Βαλκάνια έως τη Μέση Ανατολή αυταπατάται ή ψεύδεται οικτρά. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η αδύναμη οικονομικά και δημογραφικά Ελλάδα περνά δύσκολες στιγμές που απαιτούν ψυχραιμία, σύνεση, σχέδιο και εθνική συνεννόηση σε όλα τα επίπεδα. Αλλιώς και ο Σουλτάνος και η Βαβέλ θα ξαναεμφανιστούν.
*Σύμβουλος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Θεμάτων, Λέκτορας Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Άρθρο για το ΕΝΑ